Post-atheïst | Ster van Betlehem

COLUMN - Het zal wel in uw agenda voorgedrukt staan: op 6 januari is het ‘epifanie’. Dat is de antieke naam voor de verschijning van een godheid. In een christelijke context wordt dat doorgaans geassocieerd met de aanbidding van de pasgeboren Jezus door de wijzen uit het oosten. Zij hadden een ster gevolgd die, zoals de evangelist Matteüs het beschrijft, de geboorte van een koning der Joden aankondigde.

Giotto, De aanbidding der wijzen

Er wordt al eeuwen gespeculeerd wat dat hemelteken kan zijn geweest. Giotto, die in 1301 de komeet van Halley had gezien, schilderde een staartster in de Scrovegni-kapel; Johannes Kepler meende dat het een drievoudige samenstand was van de planeten Jupiter en Saturnus; in recentere tijden is geopperd dat het een supernova was. Even leek een oplossing in zicht, toen spijkerschriftspecialisten de Mesopotamische voortekencatalogus uitgaven, maar een hemelteken dat de sterrenwichelaars verplichtte af te reizen richting buitenland, zat er niet bij. Kortom, er is nooit een hemelteken gevonden dat werkelijk ‘past’. Een overzicht van de theorieën vindt u hier.

Dat overzicht is gemaakt door mijn vriend Jan Pieter, die er nooit een geheim van heeft gemaakt christen te zijn. Voor hem heeft de Bijbel een speciale status en hoewel hij zeker niet alles letterlijk neemt, gaat hij ervan uit dat er werkelijk iets aan de hemel te zien is geweest. Ik denk van niet, omdat Matteüs het betreffende gedeelte van zijn evangelie zó heeft geconstrueerd dat een reeks voorspellingen in vervulling gaat, waarvan de opvallendste is dat de ‘zoon van David’ afkomstig moet zijn uit Betlehem. Andere profetieën zijn dat geweeklaag zal klinken in Rama, dat God zijn zoon uit Egypte zal roepen en dat de komst van de messias gepaard zal gaan met de verschijning van een ster. Dit geldt als hét messiaanse motief bij uitstek.

Matteüs schreef een verhaal waarin al die profetieën in vervulling gingen. Omdat het zo duidelijk een eigen compositie is, is er al sinds mensenheugenis een vrij brede consensus onder historici, classici, theologen en andere letterdames en -heren dat zoeken naar een werkelijk hemelverschijnsel niet zinvol is.

Geen wetenschapper neemt de Bijbel letterlijk, dacht ik, maar ik had gerekend buiten de astronomen. Die hebben in oktober aan de Groningse Rijksuniversiteit een colloquium georganiseerd over de ster van Betlehem. Hier leest u het verslag dat Govert Schilling ervan deed in De Volkskrant. De aanwezige geesteswetenschappers maakten gehakt van de theorie. Het venijn zit in de staart van Schillings stuk: vijf astronomen blijken diep religieus.

Dat mensen gelovig zijn, is alleszins respectabel. Mijn vriend Jan Pieter is daar open over en als hij de Bijbel letterlijker neemt dan wetenschappers doen, vind ik dat prima. Hij heeft nooit beweerd een wetenschapper te zijn en wat meer is: hij staat open voor andere interpretaties. Ik heb meer moeite met dat Groningse colloquium. Wetenschappelijk viel er niets te bespreken en het is verontrustend dat de aanwezige astronomen voetstoots aannamen de Bijbel letterlijk te mogen nemen. Hoe weinig mag je in Groningen weten van wetenschap?

Minstens even verontrustend is dat de geesteswetenschappers de astronomen niet in een voortijdig stadium hebben uitgelegd dat Bijbelteksten in de wetenschap dezelfde status hebben als andere antieke teksten. Wat zou zo’n nutteloos colloquium hebben gekost? Wat bedoelen ze er eigenlijk mee dat de Rijksuniversiteit Groningen werkt aan de grenzen van het weten?

PS

Toevallig snijdt Maarten Keulemans dit weekend dezelfde thematiek – wetenschappers die een religieuze agenda lijken na te jagen – aan op zijn blog: Zijn daar geen wetten tegen?