Post-atheïst | Langs de Zijderoute (3)

ACHTERGROND - In mijn eerste stukje over de Iraanse Zijderoute van Teheran naar Mashhad vertelde ik dat dit gebied, zolang de Arabische legers streden in wat nu Turkmenistan en Uzbekistan heet, strategisch belangrijk was. De kalief in Damascus zag daarom toe op de islamisering en faciliteerde deze door bijvoorbeeld de bouw van de moskee in Damghan. In het tweede stukje gaf ik aan dat het belang van dit gebied de bewoners in staat stelde de islam te aanvaarden op hun eigen voorwaarden, en dat zij hun steun gaven aan de afstammelingen van Mohammed, die terzijde waren geschoven toen de Umayyaden het kalifaat naar zich toe hadden getrokken.

Rond het midden van de achtste eeuw slaagden de moslims van de Zijderoute erin de Abbasieden aan de macht te brengen: een zijtak van de familie van de profeet. Als de gelovigen hadden gemeend dat nu de vraag wie moest heersen voorgoed ten grave was gedragen, kwamen ze bedrogen uit. Er bleven er die vonden dat het familiehoofd van de hoofdtak, de imam, moest heersen. Kalief Al-Ma’mun heeft daarmee ook ingestemd en heeft de achtste imam, Reza, aangewezen als opvolger. In 818 overleed deze echter in Mashhad – door vergiftiging, zoals zijn aanhangers wisten.

Het is nooit meer goed gekomen tussen de volgelingen van de kalief, de soennieten, en die van de imam, de sjiieten. Dat zal u niet zijn ontgaan, hoewel het huidige, gewelddadige conflict de verhoudingen wel erg op scherp stelt. In de negende eeuw waren er nog allerlei varianten.

Mausoleum van Abd ol-Azim, Reyy

Even ten zuiden van Teheran ligt het oeroude stadje Reyy, waar in 860 Abd ol-Azim werd begraven. Hij stamde uit de familie van de profeet en was een tijdgenoot van de tiende imam, die hem naar Reyy stuurde om de bewoners “guidance” te verlenen. Ik gebruik een Engels woord omdat we in het Nederlands geen geschikt equivalent hebben: het is geen echt leiderschap, waarbij bevelen worden gegeven, maar het is ook geen geheel vrijblijvend advies.

Abd ol-Azim publiceerde twee boeken met anekdotes over Mohammed, die in sjiitische kring worden aanvaard als betrouwbare overleveringen over het leven van de profeet (hadith). Dit is interessant, want hieruit blijkt dat de sjiieten destijds een betrekkelijk nieuw idee deelden met de soennieten: dat de gelovige het leven van de profeet moest volgen en dat hij dit voorbeeld kon kennen door de overleveringen te bestuderen. Dit is een afwijzing van het gezag van de kalief. Wat ik niet heb kunnen uitvinden is of dit denkbeeld, dat in principe ook zou kunnen dienen om kritiek op een imam te hebben, is ontstaan in de soennitische of de sjiitische wereld. In elk geval: het duidt op onvrede met de machthebbers en het bewijst dat de soennieten en sjiieten niet geïsoleerd van elkaar leefden.

Een soefi (in traditionele witte kleding) bidt bij het graf van Abu Yazid (Bastam)

Even verderop langs de Zijderoute vinden we in Bastam, een piepklein stadje naast Shahrud, het graf van de in 848 overleden Abu Yazid. Deze had een heel andere visie op kaliefen, imams, soennieten en sjiieten, namelijk dat ze volstrekt niet ter zake waren. De man was een mysticus: hij streefde naar eenwording met God en bereikte deze extase ook verschillende keren. De kern van de zaak is dat hier uitsluitend de liefde voor de Schepper centraal staat, wat kan neerkomen op een afwijzing van alle andere vormen van liefde.

Abu Yazid geldt als een van de belangrijkste soefi’s, de islamitische mystici, die verschillende ideeën hebben overgenomen uit de wereld van het christendom en boeddhisme. Het komt dus niet uit de lucht vallen dat soefi’s veel zaken afwezen die voor minder enthousiaste gelovigen belangrijk waren: deels omdat ze zich sowieso concentreerden op hun liefde voor God, deels omdat ze voor traditioneel-islamitische zaken bij hun voorgangers geen aanknopingspunten vonden.

Het (moderne) graf van Omar Khayyam in Nishapur

Nog verder langs de Zijderoute ligt Nishapur, waar de graven zijn van Attar, de auteur van een reeks soefi-biografieën, en van de dichter Omar Khayyam. Zijn kwatrijnen worden vaak gelezen als een oproep het leven te nemen zoals het is en te genieten van de mooie dingen, zoals een goed glas wijn, omdat er in feite niet méér is. Dat spreekt ons aan – Omar Khayyam is al sinds jaar en dag een redelijk verkopende auteur – maar het doet hem tekort: zijn lof van de wijnroes is in feite, zoals in alle soefi-poëzie, een metafoor voor de roes die de mysticus ondervindt bij de eenwording met God. Zijn graf mag dan de vorm hebben van een ondersteboven geplaatste roemer, het bevindt zich in de tuin van het mausoleum van een afstammeling van een van de imams. Omar Khayyam was islamitischer dan men wel denkt.

Teheran – Reyy – Shahrud en Bastam – Nishapur: alleen Mashhad ontbreekt nog. Daarover volgend keer.