Post-atheïst | Drie Koningen

COLUMN - Sint-Maarten, Sint-Nikolaas, Kerstmis, Drie Koningen: van de cadeautjesfeesten die de christenen in de winter vierden, is het laatste het minst bekend en ik denk dat het niet veel meer wordt gevierd. Op de ochtend van 6 januari kregen de kinderen koek te eten. In één stuk was een boon verstopt. Wie die kreeg, werd met houtskool zwart gemaakt en was die dag koning. Hij was vrijgesteld van karweitjes, mocht zeggen wat er werd gegeten en deelde de cadeautjes uit. In vroeger eeuwen werden ook optochten gehouden en zongen kinderen liedjes om snoep op te halen. Ik miste de zwarte koning in de Zwarte Piet-discussie.

Het verhaal is bekend: de evangelist Matteüs vertelt dat kort na de geboorte van Jezus oosterse wijzen, die wisten dat een nieuwe ster aan de hemel de geboorte aankondigde van een koningskind, met geschenken op bezoek kwamen in Betlehem. Er is nergens sprake van drie koningen, al zijn de geschenken – goud, wierook en mirre – bepaald royaal voor een kraamvisite. Het Bijbelverhaal zit vol vreemde elementen en dan heb ik het niet over de ster, waarover het laatste woord nog niet is gezegd.

Minstens even curieus is de aanduiding van de bezoekers als ‘magiërs’. Dat klinkt alsof het tovenaars zijn en het is begrijpelijk dat oudere Bijbelvertalingen ervoor kozen er ‘wijzen’ van te maken. Er wordt echter wel degelijk verwezen naar de offerspecialisten van het oude Perzië, de magoi. Het problematische is dat die niet bekendstaan als sterrenwichelaars: dat was een Babylonisch specialisme. Degenen die geïnteresseerd waren in de hemelse voortekens, stonden bekend als astrologoi, chaldaioi en mathematikoi. U leest er hier meer over.

De Perzische offerpriesters behoren bij een oeroude religie die bekendstaat als zoroastrisme. Ze is gesticht door de profeet Zarathustra, die ergens in de Late Bronstijd moet hebben geleefd in wat nu Oezbekistan heet, en die leerde dat de kosmos het strijdtoneel was van goed en kwaad, waarbij elke keuze van iedere gelovige de balans kon doen doorslaan.

Er is een hoop over deze godsdienst te vertellen: over de verering van het vuur, die in steden als Yazd en Isfahan nog altijd plaatsvindt. Over de manier waarop Marco Polo als eerste westerling in de gaten had dat de magoi uit het kerstverhaal Iraanse vuurvereerders moesten zijn. Over de wijze waarop de joden ideeën uit Perzië overnamen; over de politieke beladenheid van het onderzoek naar deze ontleningen.

Belangrijker is de vervlechting van religie met ethiek. Veel antieke culten draaiden om het offer en rituele reinheid, maar door de kosmos als strijdtoneel tussen een goede god en ‘de leugen’ voor te stellen, veranderde Zarathustra het verschijnsel religie voorgoed. Het leidde tot een lawine aan nieuwe ideeën, zoals het laatste oordeel, hemel en hel. Het jodendom is erdoor beïnvloed en later het christendom en de islam. De vervlechting van religie en ethiek ontaarde in magnieterij, maar dat kunnen we Zarathustra niet aanrekenen.