COLUMN - In de Middeleeuwen was Veliko Tarnovo de hoofdstad van een Bulgaars koninkrijk dat zich in zijn gloriedagen, het begin van de dertiende eeuw, uitstrekte van de Zwarte naar de Adriatische en de Egeïsche Zee. Aan het einde van de veertiende eeuw liepen de Ottomaanse Turken het onder de voet. Toen ze de Bulgaarse hoofdstad hadden veroverd, maakten ze de burcht met de grond gelijk.
Vier, vijf eeuwen later herwonnen de Bulgaren hun onafhankelijkheid en in de communistische tijd werd besloten de oude burcht te herbouwen. Het resultaat mag er wezen. Een brug, poorten, kasteelmuren, torens, een paleis en op de heuveltop een kerk: als je niet beter zou weten, zou je denken dat het echt oud was. Je zou het kunnen opvatten als ’s werelds grootste folly.
Met de herbouw van het kasteel hadden de Bulgaarse communisten niet zoveel moeite. Dat daarin een kerk was opgenomen, was echter lastiger. Godsdienst was immers de opium van het volk. Het aanbrengen van een middeleeuws-ogende decoratie, met fresco’s die de christelijke boodschap uitdroegen, was helemaal een stap te ver.
Niets te verliezen dan hun ketenen
En dus kwamen er in de Kathedraal van de Hemelvaart moderne fresco’s, die geen bezoeker onberoerd laten. Je haat ze of je sluit ze in je hart. Een tussenweg is er niet. De schilder, Teofan Sokerov, beeldde in een volkomen moderne stijl allerlei belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis van de Bulgaarse middeleeuwen af, zodat de kerk kon worden beschouwd als een tribuut aan het ten onder gegane koninkrijk.
Je hoeft echter niet heel gelovig te zijn om de orthodoxe boodschap te herkennen. Een strijdende koning houdt zijn hand op de wijze waarop een priester de zegen geeft. Twee hoofden zijn zó geplaatst dat je meteen de heiligen Cyrillus en Methodius herkent. Her en der zijn fragmenten van ikonen te zien.
Wie de ruimte binnenloopt ziet op de muur recht voor hem, waar anders het portret van de Bulgaarse communistenleider Todor Zhivkov zou hebben gehangen, het portret van zijn dochter, de Bulgaarse minister van Kunst en Cultuur Ludmila Zhivkova. Ze heeft een baby in de armen. Wie hier de madonna niet in herkent, is ziende blind. Dat geldt ook voor de symboliek van de schilderingen in het portaal: een gekruisigde tegenover een standbeeld dat omver wordt getrokken. Christus verslaat het heidendom.
De gids die me door zijn land rondleidt en ook in deze communistische kerk met smaak de bijbehorende verhalen opdist, vertelde dat de communisten de beeldentaal niet herkenden. Hij woont hier, hij is ervoor opgeleid, dus hij zal het het beste weten. In elk geval zijn er in de voormalige Oostblokstaten leiders geweest die ik inderdaad dom genoeg acht om het niet te herkennen.
Ik sluit echter niet uit dat het anders ligt en dat de schilderingen niet zozeer een geheime boodschap willen overdragen, slechts herkenbaar voor ingewijden, maar dat het programma van het kunstwerk een ander is: de schilder wilde benadrukken dat communisme en christendom allebei een aanklacht vormen – of zouden moeten vormen – tegen onrecht. Zo rond 1980 was dat, zowel ten westen als ten oosten van de Muur, geen ongebruikelijk idee. Wie de kerk uitloopt ziet links en rechts twee geketende slaven: gestorvenen die wachten op de verlossing door Christus, maar ook proletariërs die niets te verliezen hebben dan hun ketenen en een wereld hebben te winnen.