COLUMN - U weet het: in 1492 bereikte Columbus Amerika. Iets minder beroemd, maar even belangrijk: Bartolomeüs Diaz leidde in diezelfde jaren de eerste westerse expeditie naar de Indische Oceaan. De twee mannen ontdekten echter méér dan alleen twee zeevaartroutes: ze voeren in feite het middeleeuwse wereldbeeld aan flarden.
Het is niet zo dat de middeleeuwers dachten dat de aarde een platte schijf was: dat misverstand is in 1828 door de Amerikaanse romancier Washington Irving de wereld in geholpen. Columbus, Diaz, hun matrozen en hun opdrachtgevers wisten heel goed dat de aarde een bol was. Wat wel nieuw was, was Diaz’ conclusie dat de Indische Oceaan geen binnenzee vormde en viel te bereiken door van de Atlantische Oceaan om Kaap de Goede Hoop heen te varen. Dat betekende, om te beginnen, dat het Verre Oosten per schip te was bereiken en dat er voor ondernemers prachtkansen lagen; het betekende bovendien het ongelijk van de Griekse geograaf Ptolemaios, die in de Renaissance gold als onfeilbaar.
Columbus’ ontdekking oogde aanvankelijk minder schokkend: hij was in China of Japan of India aangekomen, een wereld waarover de Europeanen al hadden gehoord. Pas enkele jaren later zonk in dat Columbus een nieuwe wereld had ontdekt. En dat was problematisch, want dat betekende dat er naast Europa, Azië en Afrika een vierde continent was, onbekend aan de antieke auteurs. Erger: er woonden mensen – en waar kwamen die nou vandaan?
Rond 1500 wist men dat de mensheid ooit een eenheid had gevormd en dat hieraan een einde was gekomen door de bouw van de toren van Babel en de daaropvolgende spraakverwarring. In de Bijbel bevindt de ‘Grote Volkenlijst’, waarin alle volken staan genoemd die de auteur van dit deel van het boek Genesis kende, zich tussen het verhaal van de Zondvloed en dat van de toren van Babel.
Diaz, Columbus en hun tijdgenoten wisten niet beter of de Grote Volkenlijst beschreef hoe de mensheid was verspreid over de wereld. Maar waar kwamen dan de mensen vandaan die in Amerika woonden? Europa had niet alleen een Nieuwe Wereld ontdekt, het had ook ontdekt dat de Bijbel onvolledig was.
De klap van die ontdekking davert nog steeds na. De eerste reactie was het inzicht dat de heilige schrift anders gelezen moest worden dan voordien. De bezinning hierop was een van de aanleidingen tot de Reformatie. Nu het gelijk van de Bijbel ter discussie was gesteld, volgden er meer ontdekkingen, zoals de constatering van de Leidse geleerde Scaliger dat ook het chronologische systeem achter de Bijbel problematisch was.
Het gezag van de antieke teksten, die eeuwenlang hadden gegolden als onovertroffen bronnen van wijsheid en inzicht, begon danig te tanen. Scaligers tijdgenoot Simon Stevin toonde bij de oplossing van enkele hydrostatische problemen dat kennis beter gebaseerd kon worden op experimenten. Aan het einde van de zestiende eeuw konden mensen een vermoeden hebben van het karakter van de wetenschap van de toekomst, waarin religieuze openbaring en heilige boeken geen rol meer zouden spelen.
Reacties (8)
Dat zie ik even niet. De reformatoren lazen de bijbel een stuk letterlijker dan de katholieken.
Zo wordt van Luther vermeld dat hij in 1539 tijdens zijn tafelgesprekken over Copernicus opmerkt:
De voornaamste aanleiding voor de Reformatie lag in de algehele corruptie van de katholieke kerk – bekijk The Borgia’s nog maar eens – en daarmee gepaard gaande aversie tegen de claim van de katholieke geestelijkheid het monopolie te hebben op (a) de vergeving van zonden en (b) de interpretatie van het evangelie.
Ook een mooie case om te zien hoe – mochten we buitenaards leven aantreffen – religies daar mee om zullen gaan.
“to sink in” kan in het engels “doordringen” betekenen. Maar:
“Pas enkele jaren later zonk in ” moet volgens mij zijn:
“Pas enkele jaren later drong door ” .
@2: Verwacht je heel anders dan met het buitenbijbels leven in de Nieuwe Wereld?
@1 De kunst zit hem volgens mij voornamelijk niet in de ‘onheiligheid’ van de Schrift volgens de protestanten, maar in de ‘onheiligheid’ van de monopolisten op het uitleggen van de bijbel:
Het is hierdoor dat wij de Statenbijbel hebben. Want hoe werd de bijbel voordien gelezen? In het latijn, door de priester (of een andere vertegenwoordiger van de Rooms-katholieke, pauselijk hiërarchie). Weinig mensen beheersten het latijn. Eeuwenlang werden burgers en boeren dus door de kerk (of diens vertegenwoordiger) iets voorgehouden wat niet klopte of niet volledig was. De schuld lag (‘natuurlijk’) niet bij de bijbel (dat het woord van God is), maar bij de mensen die onvolledig waren (volkerenlijst), of gewoon machtsmisbruik maken (simonie).
Door die aanval op de kerkelijke hiërarchie, had een Augustijner monnik (Luther), of een leek (Calvijn) evenveel invloed op de duiding van de bijbel als de ‘plaatsvervanger van Jezus’ (paus). Dat egalitaire is wel wat ik kenmerkend vind aan de Reformatie (ofschoon het schizofreen is met betrekking tot slavernij, maar dat zie je ook terug in de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring: alle mensen zijn gelijk en vrij, maar zwarten tellen daarbij niet mee als mensen).
@5 Dat is allemaal waar, maar een en ander vloeit toch echt niet voort uit de ontdekking van Amerika en de gewaarwording dat er dus meer volken bestonden (nl. de Indianenvolken) dan de bijbel vertelde.
Het is ook niet zo dat katholieken nu zoveel meer moeite hadden om het door veranderende wereldbeeld in overeenstemming te brengen met de bijbel dan protestanten.
Integendeel, juist dat protestanten de waarborg voor hun leerstukken uitsluitend zochten in de bijbel, maakte dat ze in rap tempo veel meer gingen aanschurken tegen een zoveel mogelijk letterlijke interpretatie van de bijbel.
Zo kenden Middeleeuwse theologen een viervoudige zin toe aan bijbelpassages:
1) de letterlijke betekenis; 2) de allegorische betekenis; 3) de morele betekenis en de 4) anagogische/eschatologische betekenis.
Daar moet Luther na zijn breuk met Rome niet veel meer van hebben. Hij vindt dat Spielerei.
@6 O, zeker. Ik krab me ook altijd een beetje achter de oren als ik iets lees dat de ontdekking van Amerika in verband brengt met de Reformatie. Beide vinden rond dezelfde tijd plaats, maar ik ben nooit echt overtuigd geweest van de ‘noodzakelijke’ invloed die die ontdekking heeft gehad op de Reformatie (al lijkt het me eigenlijk niet onwaarschijnlijk). Ook #0 overtuigt me daar niet van.
Interessanter had het mij geleken om te kijken naar het verband tussen het geloof en kolonialisme. Antieke mogendheden hadden ‘kolonies’, maar die waren toch anders van aard dan wat we sinds 1500 als kolonies beschouwen. De paus haalt zijn autoriteit van God, maar er mist toch nog een stap tussen het aanmoedigen van kerstening onder heidenen, en een carte blanche voor het onderwerpen van hele Amerikaanse inheemse naties en het toe-eigenen van bewoond land. Dat laatste gebeurde met de verdragen van Alcáçovas, Saragossa met interventie van de paus, en direct door de pauselijke bullen Aeterni Regis, en Inter Caetera en andere, die voornamelijk over territoriale geschillen tussen Portugal en Spanje (dan wel Castilië) gingen.
@7: In verband met de verdragen die je noemt (je mist overigens Tordesillas, dat nou juist het meest geassocieerd wordt met de Pauselijke interventie), kwam het aanvankelijk sommige monarchen wel goed uit dat hun bevolking de autoriteit van de Paus verwierp (protestants werd), zodat ze aan de Pauselijke bullen betreffende de wereldverdeling (maar waarschijnlijk ook de nodige andere zaken) niet gebonden waren. Overigens bleek al binnen decennia hoe gebrekkig die pauselijke autoriteit was, toen ook katholieke landen (met name Frankrijk) de scheiding van de wereld in een Spaans en Portugees deel aan de laars gingen lappen.