Openbaarheid van bestuur in de verkiezingsprogramma’s

ANALYSE - Openbaarheid is niet de sterkste kant van de Nederlandse overheid. Met de nieuwe, eigentijdse wetgeving op dit gebied wil het maar niet vlotten. Wat beloven de partijen op dit punt in hun verkiezingsprogramma’s?

In de zomer van 2012 dienden de Kamerleden Voortman (GroenLinks) en Van Weyenberg (D66) een initiatiefwetsontwerp in voor een nieuwe wet op de openbaarheid van bestuur. Het was de voortzetting van een initiatief van voormalig Kamerlid Mariko Peters uit 2011 dat grote bezwaren ontmoette bij toenmalig minister Donner (Rutte I). De nieuwe wet is op 19 april vorig jaar door de Tweede Kamer aangenomen en ligt nu nog steeds bij de Eerste Kamer. Opnieuw stribbelt de regering tegen. Een quick scan over de implicaties van de wet in opdracht van minister Plasterk (Rutte II) voorspelt hoge kosten. “Het ministerie van BZK en de VNG draaien de Wet open overheid (Woo) langzaam maar zeker de nek om”, zeggen gemeenteraadsleden van GroenLinks en D66.

De reserves tegen grotere openbaarheid van bestuur klonken al door in het behoudende advies van de Raad van State bij het initiatiefwetsontwerp. Het bestuur kiest voor zijn eigen belangen (veel werk, hoge kosten, vervelende burgers buiten de deur houden) en niet voor de rechten van burgers. Dat wringt in tijden waarin alle politici braaf hun zorgen uiten over de toenemende onvrede van burgers met de overheid. De politiek zou daar nu wat kunnen aan doen door de burger tegemoet te komen met meer openheid, minder achterkamers en de inzet van meer moderne middelen om verantwoording af te leggen.

Zien we daar iets van terug in de verkiezingsprogramma’s?

Via “Wat zegt mijn partij?” kunnen we alle partijprogramma’s doorzoeken. Met een paar passende trefwoorden kon ik de volgende passages uit de verkiezingsprogramma’s voor de aanstaande Tweede Kamerverkiezingen oogsten. ‘Openbaarheid van bestuur’ levert alleen wat op bij de Piratenpartij en bij GroenLinks.

Piratenpartij

De controlefunctie van de burger systematisch [wordt] tegengewerkt door WOB-verzoeken te frustreren. Het recht op inzage in overheidsdocumenten is geregeld in de slecht functionerende Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB). Deze verzoeken dienen tijdig en volledig afgehandeld te worden. Het uitgangspunt moet zijn om zoveel mogelijk informatie vrij te geven. Er moet een cultuuromslag plaatsvinden waarbij openheid de standaard wordt. Het onnodig zwartlakken van teksten dient te worden bestraft. Er moet voorkomen worden dat politieke keuzes op een lager niveau worden afgestraft.

De WOO is een verbetering op de WOB, maar is nog verre van perfect. De anti-misbruik-bepalingen dreigen te leiden tot willekeur, en sancties op het niet (tijdig) naleven van verzoeken ontbreken. Alle ambtenaren (ongeacht positie) dienen verantwoording af te leggen. Niet alleen aan de overheid, maar ook aan burgers. Door ambtenaren zo duidelijk mogelijk identificeerbaar te maken, worden ze gemakkelijker aanspreekbaar op hun handelen en gedragingen. Als een ambtenaar zijn persoonlijke beleidsvisie bij een advies gebruikt, mag deze niet gecensureerd worden bij WOB– of WOO-verzoeken …

GroenLinks

De initiatiefnemer van de nieuwe Wet Open Overheid gaat in het huidige verkiezingsprogramma een trapje hoger:

De regering ijvert voor grotere openbaarheid in de Europese Unie via een transparantere wetgevingsprocedure, meer toegang tot documenten, grotere openbaarheid van Eurotoppen en Eurogroeptoppen. De Europese Wet openbaarheid van bestuur moet worden verbeterd.

En verder belooft GroenLinks:

De norm wordt dat publieke data openbaar toegankelijk en te gebruiken zijn (open data). De Wet Open Overheid verplicht overheden en semipublieke instellingen tot grotere transparantie. De overheid kiest structureel voor het gebruik van open source software en werkt een strategie uit om het gebruik van gesloten software af te bouwen. Het aanbestedingsbeleid voor ICT wordt hiervoor aangescherpt.

D66 schrijft:

De overheid luistert naar mensen en is aanspreekbaar. Met deze openheid willen we stappen maken in het herstel van het vertrouwen tussen burger en politiek.

D66 wil de overheid toegankelijker en transparanter maken voor mensen en bedrijven. Dat begint met overheidscommunicatie die voor iedereen te begrijpen is en het contact met ambtenaren persoonlijker maakt. We voeren de Wet Open Overheid in, zodat voor bepaalde categorieën overheidsinformatie actieve openbaarmaking en voor de rest het beginsel van publieke toegang de norm wordt. Ook komt er een informatiecommissaris om toe te zien op de implementatie van deze wet en verdere juridisering bij verzoeken om informatie te voorkomen. In lijn hiermee ratificeert Nederland het Verdrag van Tromsø.

De Partij van de Arbeid wil -net als GroenLinks- dat de overheid inzichtelijk maakt hoe men met gegevens van burgers omgaat. De partij pleit verder in het hoofdstuk over zorg voor begrijpelijke informatie “en er moet openheid zijn over de kwaliteit van zorgaanbieders.” Over de WOB en de WOO heeft de PvdA niets te melden.

Het programma van de Partij voor de Dieren is kennelijk meer dan een jaar geleden al geschreven en niet bijgehouden. Ondanks de instemming van de huidige fractie met de nieuwe Wet Open Overheid schrijft de partij: “De Wet openbaarheid bestuur (Wob) wordt aangescherpt zodat informatie sneller toegankelijk wordt. Het aantal uitzonderingsgronden om informatie te weigeren wordt ingeperkt.”

De Staatkundig Gereformeerde Partij bepleit “meer openheid in de besluiten en brieven van de Europese Commissie en de Europese Raad”. De partij heeft verder nog een heel concreet puntje voor het agrarisch deel van haar achterban: “Bij het vaststellen van een besmettelijke dierziekte zal de overheid direct volledige openheid geven over alle bevindingen van het laboratoriumonderzoek.”

En dat was het dan. De andere partijen hebben niets te melden over openbaarheid van bestuur, de oude Wob of de nieuwe WOO. ‘Openheid’ is bij het CDA een van de Nederlandse waarden en normen waar we trots op mogen zijn en die niet vrijblijvend moeten worden opgevat. Maar hoe dit concreet moet worden uitgewerkt in het landsbestuur blijft voorlopig geheim.

Klokkenluiders

Een gebrek aan openbaarheid over maatschappelijke misstanden kan mensen er toe bewegen opzettelijk informatie te lekken. Die klokkenluiders moeten dan wel op enige bescherming kunnen rekenen. In de afgelopen regeringsperiode is het Ronald van Raak van de Socialistische Partij gelukt een initiatiefwetsontwerp voor een ‘Huis voor klokkenluiders‘ door de Kamer te krijgen. In het nieuwe verkiezingsprogramma pleit de SP nu als aanvulling voor “een speciaal fonds voor klokkenluiders die in het verleden misstanden hebben gemeld, maar van wie de misstanden nog niet zijn onderzocht. ”

Wat zeggen andere partijen over klokkenluiders? De meeste partijen hebben ook op dit punt niets te melden.

D66 wil een (arbeids)inspectie met tanden, die ingrijpt als er sprake is van een veiligheidsrisico, en adequate bescherming voor klokkenluiders. De Partij voor de Dieren schrijft: “Klokkenluiders zijn een belangrijke bron voor het opsporen van misstanden in bedrijven en (overheids) organisaties en worden daarom goed beschermd.” Artikel 1: “Klokkenluiders die misstanden aan het licht brengen, worden veel beter beschermd.” Ook bij dit onderwerp is het programma van de Piratenpartij het meest uitgebreid:

Klokkenluiders kunnen de samenleving veel opleveren, terwijl ze zelf vaak financiële en andere risico’s lopen. Om te voorkomen dat klokkenluiders slachtoffer worden van hun goede daad, wil de Piratenpartij een vergoeding aanbieden die gerelateerd is aan de genomen risico’s en de opbrengsten voor de samenleving. Rechtsbijstand voor klokkenluiders dient te worden vergoed. Klokkenluiders worden niet uitgeleverd aan andere landen. Klokkenluiders onthullen zaken die ‘geheim’ gehouden worden. Als overheden of bedrijven wangedrag proberen te verhullen, speelt een klokkenluider een belangrijke maatschappelijke rol. Hun positie moet dan ook goed worden beschermd. Het melden van misstanden moet mogelijk zijn buiten de eigen organisatie. Een klokkenluider moet tevens vrijwaring krijgen van vervolging. Er moet ook een goede ontslagbescherming komen voor klokkenluiders. Asiel voor Snowden Klokkenluiders zijn soms hard nodig. In uitzonderlijke gevallen moeten regels worden overtreden om de mensheid een dienst te bewijzen. De Piratenpartij komt op voor rechtvaardigheid, en steunt alle mensen, wereldwijd, die ditzelfde proberen te doen. Nederland moet weer voorop gaan lopen als het gaat om mensenrechten en burgerrechten en rechtvaardigheid. Daarom moet Nederland een veilige haven bieden aan diegenen, waar dan ook ter wereld, die echt iets moedigs doen om de mensen te helpen.

Conclusie

Openbaarheid van bestuur is geen prioriteit bij de overgrote meerderheid van de Nederlandse politieke partijen. Positieve uitzondering is nieuwkomer de Piratenpartij. Samen met D66 en GroenLinks zouden de Piraten het goed doen op dit dossier, maar ik zie nog niet zo snel een meerderheid voor deze drie partijen  ontstaan. De meeste gevestigde partijen volgen het spoor van hun bestuurders en beschermen de overheid tegen ongewenste inkijk. De bestuurderscultuur overheerst vooralsnog in de politieke visie van hun volksvertegenwoordigers. En de nieuwelingen brengen daar -op één na- ook nog geen verandering in, als we naar hun programma’s kijken. De onvrede bij de burger is voorlopig nog niet weggewerkt.