Onzekerheid en nostalgisch verlangen naar een betere samenleving

ANALYSE - door Peter Achterberg en Bram Peper

Vroeger was alles beter. Veel Nederlanders lijken te denken dat dit inderdaad het geval is. Overal om ons heen zien we talloze voorbeelden van een nostalgische zucht naar een veel geroemd maar helaas verloren gegaan verleden.

Zoals de eindeloos herhaalde afleveringen van de hitserie ‘Toen was geluk heel gewoon’. Of de opkomst van ‘barbieren’ die gespecialiseerd zijn in kapsels uit de jaren ‘50, en zich louter lijken te richten op mannen. Of wat te denken van het jaarlijkse terugkerende feest der nostalgie, de Top 2000, waarbij de gouden oude klassiekers niet alleen met steun van de grijze van dagen zo hoog op de lijst terecht komen.

Ook in de politiek zijn nostalgische vertogen populair, met politici die lekker kunnen wegdromen met pleidooien voor de terugkeer van de gulden en het vertrek uit Europa. Terug naar een samenleving waarin ‘we’ nog simpelweg thuis konden voelen.

Nostalgie in Nederland

Het begrip nostalgie is afkomstig van de zeventiende eeuwse Zwitsere arts Johannes Hofer en is een samentrekking van de Griekse woorden nostos (huiswaarts keren) en algia (een pijnlijke conditie). Hofer muntte deze term om het ziektebeeld van extreme heimwee van elders vechtende Zwitserse huurlingen te vatten. Nostalgie is dus allereerst een medische term om een ziektebeeld te beschrijven, dat vooral ging over een verlangen om in een andere ruimte te zijn, namelijk weer thuis.

Pas in de negentiende en twintigste eeuw werd nostalgie een verlangen naar aan andere, vaak geromantiseerde tijd. Nostalgie is nu dan ook geen te genezen ziekte, maar een vorm van melancholie.

Om te onderzoeken in hoeverre Nederlanders dit soort nostalgische denkbeelden delen hebben we een representatieve uitsnede van de bevolking een zestal vragen gesteld – telkens vragend naar de mate (van 1, nooit tot 10, altijd) waarin mensen verlangen naar een samenleving die meer harmonieus is, minder complex, minder druk, en waarin het makkelijker is om simpelweg gelukkig te zijn. Zie figuur 1.

Figuur 1 Gemiddelde nostalgie in Nederland (N=1920)

Vooral op de vragen waarin ingegaan wordt op de onderlinge verhoudingen in de samenleving, laat men een nostalgisch verlangen naar meer harmonie zien. Ook op de overige vragen scoren de ondervraagden ruim boven het theoretische midden van 5,5. De gemiddelde score op de samengestelde schaal is dan ook een dikke 7. Gemiddeld genomen laat deze representatieve uitsnede van de Nederlandse bevolking dan ook zien dat we nostalgische denkbeelden te omarmen.

De wortels van nostalgisch denken

De vraag is waarom mensen zo nostalgisch zijn. Meer precies is de vraag welke mensen vooral nostalgisch zijn, en wie vooral niet. In ons meest recente onderzoek hiernaar, dat recent gepubliceerd is in de bundel Nieuwe zekerheden in onzekere tijden vertrekken we vanuit opleidingsverschillen. Het blijkt dat het vooral lager opgeleiden zijn die nostalgisch denken omarmen, en dat hoger opgeleiden hier veel minder mee op hebben.

Figuur 2 Nostalgieverschillen naar opleiding

Hiervoor voeren we twee verklaringen aan. In de literatuur wordt dikwijls de opkomst van het aloude romantische denken gerelateerd aan onzekerheden die uit processen van modernisering, industrialisering en rationalisering voortvloeien. De eerste verklaring richt zich op de ervaring van economische onzekerheid. Mensen aan de onderkant van de stratificatieladder kunnen minder goed meekomen – in de nieuw ontwikkelende kenniseconomie – en zullen vanuit die kwetsbare economische positie solidaire, egalitaire denkbeelden huldigen.

Dergelijke egalitaire denkbeelden, die meer voorkomen onder lager opgeleiden, hangen volgens onze analyse samen met het omarmen van nostalgische verlangens naar een minder complexe, meer harmonieuze samenleving.

De tweede verklaring voor het grote nostalgische verlangen onder lager opgeleiden is cultureel van aard. Zo is de suggestie bijvoorbeeld dat in door-en-door gerationaliseerde samenlevingen als de onze, mensen minder makkelijk nog de zin van het leven ontdekken kunnen, en culturele onzekerheid in de hand werkt. Deze culturele onzekerheid, die blijkens veel onderzoek, en ook het onze, meer voorkomt onder lager opgeleiden, werkt een nostalgische roep om ‘echte’ gemeenschappen in de hand.

Dan wordt geluk weer heel gewoon

Het is makkelijk om net als de Zwitserse arts Hofer deed, het breed gedragen nostalgische verlangen van veel van onze landgenoten te zien als een typische moderniteitsziekte. Juist degenen die gebukt gaan onder de onzekerheden die voortkomen uit de altijd maar doordenderende, en veranderende samenleving, delen immers dit soort nostalgische verlangens naar een andere maatschappij.

Maar nostalgisch denken kan ook positiever worden opgevat. Als een manier om juist om te gaan met de veranderende samenleving. Én als een manier om daarin naar veranderingen te streven. En dus gaan mensen weer eens naar een kapper die zich plots barbier noemt. Of stemmen ze op nostalgische politici.

Want, ja, dan wordt geluk, wellicht, weer heel gewoon.

Dit artikel verscheen eerder op Sociale Vraagstukken. Peter Achterberg en Bram Peper zijn beiden verbonden aan de Universiteit van Tilburg, respectievelijk als hoogleraar en docent sociologie. Dit is een fragment van hun hoofdstuk over nostalgie en onzekerheid in het boek Nieuwe zekerheden in onzekere tijden.