Kunst op Zondag | Zelfafbeelding

Hoe kun je een massa kunstenaars van alle tijden en stromingen in één tentoonstelling bij elkaar zetten? Da’s makkelijk want één thema hebben ze bijna allemaal gelijk: zichzelf. En omdat er dus een schat aan zelfportretten is, pimpen musea, curatoren en recensenten de zelfafbeelding op door het van deze tijd te maken. Jawel, dankzij de ‘selfie’ zou het zelfportret razend populair zijn. Hoe je een trend met smoel maakt.

Ook de kunstenaars die in de vorige twee afleveringen (hier en hier) aan bod kwamen deden (en doen) aan zelfafbeelding.

Diego Rodríguez de Silva y Velázquez (1599 – 1660) – Zelfportret, 1645.

Het traditionele zelfportret, de ‘oerselfie’, kunnen we zowel bij Velázquez als bij Charlotte Salomon (1917 – 1943) zien als veredelde pasfoto.

Francis Bacon trekt zijn eigenaardige stijl door in zijn zelfafbeelding.

Francis Bacon (1909 – 1992) – Drie studies voor een zelfportret, 1967.

Keith Haring overdrijft het stileren dermate dat zijn zelfportret wel iedereen zou kunnen zijn. Maar stijl en kunstenaar zijn natuurlijk een en hetzelfde.

Keith Haring (1958 – 1990) – Zelfportret, 1989.

Caspar Berger (1965 – heden) vraagt zich af of niet elk kunstwerk per definitie een zelfportret van de maker is. We vroegen hem of dan elk kunstwerk als een gehele of gedeeltelijke replica van de kunstenaar zelf gezien moet worden. Ja, antwoordde Caspar Berger, het kunstwerk is een uiting van de “the back story” van de kunstenaar.

Caspar Berger begon zijn huid, zijn omhulsel als materiaal voor zelfportretten te nemen, maar vond de buitenkant blijkbaar niet genoeg en zocht zijn binnenwerk op. Met behulp van scans van zijn skelet en 3D printtechnieken creëerde hij in Skeleton een serie zelfafbeeldingen.

Met dit nu tastbare symbool in de vorm van een serie zelfportretten, onderzoek ik mijn eigen identiteit, zowel in fysieke als in conceptuele zin. Hierbij dient het skelet niet alleen louter als fysieke drager van ons lichaam, maar ook als een metafoor voor het spirituele wonder van het leven.

Vraag van Kunst op Zondag: “Is Skeletons een vorm van introspectie? (De vraag ‘wie ben ik’ wordt door introspectie beantwoord). Maar wat weet de kijker nu meer van Caspar Berger dan als hij op traditionele wijze geschilderd zou zijn?”

Caspar Berger:

Met een exacte kopie van mijn skelet in handen heb ik een de metafoor voor mijn eeuwige identiteit in handen. Het geeft mij de mogelijkheid mij daartoe te verhouden bij leven. Skeleton/Self-portrait 20 is bijvoorbeeld een reliek bij leven. (dubbele omkering). Het gaat er niet om dat de kijker meer over mijn persoon te weten komt, maar over de erkenning van de intrinsieke waarde van de constructie, dat is het onderwerp.

Skeleton / Self-portrait 22, 2013.

Walking the dog / Self Portrait 40, 2015.

De schedel zien we vaker in zelfportretten. Meestal symboliseert de schedel ijdele leegheid (vanitas), of lege ijdelheid zo u wilt. Niet zozeer de schedel, maar meer de scalp van de Ovibos moschatus vormt de zelfafbeelding van Shane Wilson.

Het ultieme zelfportret is misschien wel het portret dat van echt lichaamsmateriaal is gemaakt. Marc Quinn maakt eens in de vijf jaar een zelfafbeelding met zijn eigen bloed. Het is een kleine stap van eigen lichaamsmateriaal tot de hele kunstenaar zelf. We komen dan meer op het terrein van performancekunstenaars.

Zhang GHuan heeft in zijn vroeger werken vaak zichzelf als ‘materiaal’ gebruikt. De laatste jaren verandert dat (het eigen lichaam is niet onuitputtelijk?). Nog steeds is zijn eigen beeltenis uitgangspunt, maar nu vorm gegeven door, bijvoorbeeld, de as van wierookkstokjes die hij verzamelde in boeddhistische tempels.

Zhang Huan (1965 – heden) – Ash Head No.1, 2007.

Is de zelfafbeelding nu louter egocentrieke pose? Bij Jan Fabre zou je dat kunnen denken. Hij komt in veel van zijn werk zelf voor, maar is dat nu als handtekening of als zelfbevrediging bedoeld? Of is het zelfrelativerende ironie? Zoals  bij
Jean-Joseph Carriès (French, 1855 – 1894) – Self-Portrait as Midas (also called the Sleeping Faun), 1885.

Waar bij Keith Haring, Zhan Huang en Caspar Berger de zelfafbeelding op het bescheidene af is vermomd als stilistich poppetje, een hoop as of stukjes skelet, de meeste kunstenaars vinden blijkbaar toch dat de zelfafbeelding vooral een exacte kopie van henzelf moet zijn. Zie Jan Fabre en zie het hyperrealistische werk van
Evan Penny (1953 – heden), Old Self Portrait of the Artist as He Will (Not) Be, 2011.

De kunstenaar als beeldhouwerk zelf. Niet nieuw. Adam Kraft zette zijn handtekening met zijn zelfafbeelding in het tabernakel in de St. Lorenzkerk te Neurenberg.

Adam Kraft (1460 – 1509) – zelfportret, 1490.

Maar daamee zijn we terug bij af. Een zelfportret als louter realistisch figuratiefje is zo ontzettend uitgeput, dat het haast tijdverspilling van maker en toeschouwer is. Zijn er eigenlijk nog andere vormen van zelfafbeelding te verzinnen? Het werk van Caspar Berger doet vermoeden van wel.

Ego Vivo (ik leef), 2013.