Kunst op Zondag| Sterfbed

In beeldende kunst is het doodsbed een genre apart, schreven we vorige keer. U zag toen piëtas: de armen van een moeder of van een geliefde vormen een laatste rustplaats voor de overledene.

Aanwezig zijn bij het sterven, de laatste adem, de eerste uren na de dood, de opbaring, het zijn geen unieke momenten, maar wel minstens zo bijzonder als het bijwonen van een bevalling. Dat laatste heb ik nooit meegemaakt, dat eerste al vaker en het is elke keer een totaal andere ervaring.

Het doodsbed, het sterfbed, is in de kunst ook niet uniek, maar wel met grote verschillen als het gaat om religieuze iconen en wereldlijke bekenden of gewone stervelingen. Het is een apart soort portretkunst. Zelden zie je een poging het sterfproces zelf uit te beelden. De emoties van de nabestaanden willen nog wel eens toegevoegd worden aan het intieme, verstilde doodsbed.

De maagd Maria is beslist niet eenzaam gestorven.
Caravaggio – De dood van Maria, 1605 – 1606.

Kindersterfte zie je tegenwoordig amper meer op schilderijen, maar vaker in persfoto’s. Het is de wereld nog niet uit. Bij  Matthijs van den Bergh lijkt het Jongetje op zijn doodsbed (1658) meer van een weldoorvoede, serene rust.

Realistische rust.
Ivan Nikitich Nikitin – Tsaar Peter I op zijn sterfbed, 1725.

Een van de weinig levendige taferelen: Socrates was hier zo verstandig vast op bed plaats te nemen voor hij de gifbeker leegdronk. Een andere schilder zag hem in een stoel sterven.
Jacques-Louis David – De dood van Socrates, 1787.
Dezelfde Jacques-Louis David was goed bevriend met Jean Paul Marat, een soort populist ten tijde van de Franse Revolutie. De man zat wegens een huidziekte vaak in bad en dat werd zijn sterfbed toen hij werd vermoord.

Het schilderij werd in 2009 geciteerd in de wasserette van Richard Jackson.

Je hoort er weinig meer van, maar vroeger werd het sterven nog al eens aangegegrepen om wegkwijnenende goddelozen over te halen zich alsnog te bekeren.
Francisco de Goya y Lucientes – St. Francis Borgia aan het sterfbed van een onboetvaardige, 1788.

Het leven van Edvard Munch, u weet wel van die verschrikkelijke schreeuw, werd getekend door de dood. Zijn moeder stierf toen hij vijf jaar was, zijn zus en zijn vader stierven toen hij nog geen dertig jaar oud was. Hij schilderde de dood van zich af en is daarmee toch nog 80 geworden.

Munch schilderde vaak de sfeer rond het sterfbed, althans zoals hij dat zag.
Edvard Munch – De dood in de ziekenzaal, 1893.

Edvard Munch – De geur van de dood, 1895.

Er zijn kunstenaars die het doodsbed optuigen om er nog levende mensen in te leggen.

Neem het statement van het duo Antonio Garullo en Mario Ottocento. Een dode Berlusconi met Mickey Mouse-pantoffels aan en opgeknoopte gulp was duidelijk levensechte kritiek op de Italiaanse ex-premier, getiteld ‘The Italian Dream’.

Shen Shaomin organiseerde een wereldtop met overleden wereldleiders. Summit, in 2010 voor het eerst te zien op de biënnale van Sydney en in maart dit jaar op de Hong Kong editie van Art Basel, was bedoeld als een parodie op de G8, die worstelde met de economische crisis. She Shoamin creëerde een G5 met Lenin, Mao, Kim Il Sung, Ho Chi-minh en de toen nog levende Fidel Castro. Met name de nog enigszins bewegende en ademende Castro was een hilarische publiekstrekker.

Dat brengt me op een idee. Ik moet nog eens goed nadenken of ik wensen heb aangaande mijn eigen overlijden, opbaring en uitvaart. Ik geef toe: het is luguber maar het lijkt me wel wat nog wat door te kunnen admenen na mijn dood. Er is vast een kunstenaar te vinden die daar wat aan kan doen.

Volgende week het laatste deel over dit thema.