ANALYSE - Vandaag in Kunst op Zondag een gastbijdrage van Clinton P. Verdonschot, een artikel dat eerder verscheen op Bij Nader Inzien.
Toen afgelopen 5 mei Childish Gambino (a.k.a. Donald Glover) de single “This is America” uitbracht, ontplofte het internet. Iedereen, zo leek, had vrij genomen voor een bijzondere sessie muziekvideo bingewatchen. Dat leek mij niet eens zo gek: de eerste keer dat ik de clip zelf zag, voelde als een lawine van subtiele en minder subtiele verwijzingen naar de kwestie van racisme in de V.S. Ik heb meteen die avond de video nog minstens drie keer bekeken, daarna heb ik een nieuwsartikel gelezen over de vele verwijzingen in de clip, en toen heb ik de clip nóg maar een keer gekeken. Dit is de clip, voor degenen die hem nog niet hebben gezien:
Waar ik het nu vooral over wil hebben is dat nieuwsartikel en de talrijke interpretaties die worden aangeboden op YouTube. Die variëren namelijk van zinnige observaties tot wilde fan-theorieën over de ‘diepere’ betekenis van de song.
Nu wil ik niemand het plezier ontzeggen om eindeloos te speculeren over wat Childish Gambino misschien wel/niet bedoelde te zeggen met (bijvoorbeeld) zijn vreemde danspasjes, maar ik wil wel beargumenteren dat die mindset niet noodzakelijk is om de clip te bekijken. Met andere woorden, je hoeft de clip helemaal niet te zien als een uitdaging om allerlei verborgen verwijzingen te ontdekken. Sterker nog, ik denk dat die mindset je soms ook blind kan maken voor wat de kracht van een kunstwerk kan zijn.
Moet je kunst snappen?
Laat ik beginnen met toegeven dat kunstwerken natuurlijk symbolen kunnen bevatten die je misschien niet vanzelf begrijpt. Vanuit dat oogpunt is het enorm fijn als je iemand hebt die die symbolen kan duiden. Het ging bijvoorbeeld totaal aan mij voorbij dat Childish Gambino’s broek, grijs met vier opvallende knopen, verdacht veel lijkt op het uniform van de ‘Confederates’ tijdens de Amerikaanse burgeroorlog. Dat is natuurlijk een duidelijke verwijzing naar racisme in Amerika waar je wel eerst wat voorkennis voor nodig hebt. Maar tegelijkertijd is het snappen van een verwijzing niet genoeg: stel nou dat je alle verwijzingen in de clip snapt, heb je daarmee dan ook het kunstwerk begrepen? Dat lijkt me sterk.
Dat is dan ook precies wat me irriteerde aan de artikelen en video’s die in de nasleep van de clip gepubliceerd werden: het idee dat de clip een optelsom van puzzeltjes en raadseltjes was die je moest ontcijferen. Als je die hebt ontrafeld, heb je de song officieel begrepen. Case in point: deze video van Insider, met de wat pedante titel “Hidden Meanings Behind Childish Gambino’s ‘This Is America’ Video Explained”. Kort nadat ik de video zag, sprak ik een vriend die er helemaal niets aan vond. Ik was verbaasd (hoe kon iemand de clip nou niet goed vinden?), maar zijn reactie was verbazend herkenbaar: “Ik weet het niet, het voelde alsof ik het moest snappen”.
Intensieve helderheid
Om mijn vriend gerust te stellen: volgens mij hoef je kunst niet te ‘snappen’, niet op de manier waarop hij het bedoelde. Sterker nog, ik denk dat de poging om het wel te doen in sommige gevallen kan leiden tot ‘esthetische bijziendheid’: een blindheid voor de werkelijke kracht van een kunstwerk. Om dat uit te leggen wil ik een onderscheid introduceren van de 18eeeuwse Duitse filosoof Alexander Baumgarten: het onderscheid tussen intensieve en extensieve helderheid. Intensieve helderheid schep je door symbolen te verklaren op de manier die ik zojuist besprak: die broek, dat is bedoeld als een verwijzing naar de burgeroorlog, als je dat weet, dan snap je de verwijzing. Een ander voorbeeld van intensieve helderheid vinden we, inderdaad, in het oplossen van puzzels. Neem bijvoorbeeld die metalen, in elkaar vervlochten ringetjes die je ruimtelijk inzicht op de proef stellen. Als kind kon ik die altijd wel uit elkaar krijgen (na een beetje frutselen natuurlijk), maar het duurde altijd wat langer voordat ik wist welke handelingen ik nou precies moest uitvoeren om de puzzel op te lossen. Volgens Baumgarten spreken we hier over een minder en meer intensieve vorm van helderheid: in beide gevallen ‘snap’ je de puzzel, maar in het laatste geval snap je het net iets beter.
Intensieve helderheid is tenslotte ook iets waar ik naar streef als ik aan mijn filosofiedissertatie werk: om zo duidelijk mogelijk te verwoorden wat ik wil zeggen, zonder dat er ruimte is voor ambiguïteit.
Extensieve helderheid
Maar waar filosofen en wetenschappers de norm van intensieve helderheid hanteren, moeten kunstenaars streven naar extensieve helderheid. Deze vorm van helderheid schep je juist door het creëren van ambiguïteit: zo drukt Baumgarten kunstenaars op het hart dat ze symbolen niet moeten verklaren, maar juist vrij met elkaar moeten associëren zodat er een boodschap ontstaat die meer is dan de optelsom van die symbolen. Bijvoorbeeld: in de clip valt te zien hoe Childish Gambino tot twee keer toe Afro-Amerikaanse muzikanten executeert met een vuurwapen. Veel commentatoren merkten op dat dit een (over)duidelijke verwijzing is naar wapengeweld in Amerika, een probleem waar vooral Afro-Amerikanen het slachtoffer van zijn. Maar wat te denken van het feit dat Childish Gambino andere Afro-Amerikaanse muzikanten executeert? Is dat een lugubere vorm van zelf-ontdekking? Een filosofie over de breekbaarheid van kunst? Het is een krachtig statement over ras, muziek en discriminatie in Amerika, maar het statement laat zich niet gemakkelijk vertalen naar je eigen woorden. Je begrijpt het wel, maar je ‘snapt’ het niet.
Dat is precies wat het betekent om iets ‘extensief helder’ te begrijpen: je doorgrondt de boodschap van het kunstwerk, maar het is onmogelijk om die boodschap in eigen woorden te reproduceren. Volgens Baumgarten komt dit omdat de betekenis van een kunstwerk bijzonder rijk en daardoor ambigu hoort te zijn: door verschillende symbolen allemaal met elkaar te associëren, suggereert de kunstenaar een samenhang die elke analyse overstijgt. De combinatie van wapens, de huidskleur en het muzikaal beroep van de mensen in de clip creëert een boodschap (racisme, wapengeweld, de fragiliteit van muziek, etc., etc.) die je wel kan begrijpen maar eigenlijk nooit definitief kan samenvatten. Tenminste, als het een geslaagd kunstwerk is natuurlijk.
Esthetisch denken
Veel filosofen na Baumgarten hebben hun eigen naam aan dit fenomeen gegeven (‘snappen zonder begrijpen’). Immanuel Kant, bijvoorbeeld, noemde het ‘doelmatigheid zonder doel’. Daarmee bedoelde hij dat we schoonheid ervaren als een bepaalde vorm van ordelijkheid, zonder dat we precies kunnen zeggen wat voor orde we ervaren of welk doel die orde dient. Maar ik vind de originele formulering van Baumgarten behulpzamer, om twee redenen.
Ten eerste vertelt Baumgarten een duidelijk verhaal over hoe een kunstenaar te werk hoort te gaan: een kunstenaar mag (moet!) de ambiguïteit omarmen. In de Romantische periode na Baumgarten kwam dit idee onder vuur te liggen: is dit niet een onnodige beknotting van de absolute vrijheid van de kunstenaar? Ik ben juist geneigd te zeggen van niet: natuurlijk formuleert Baumgarten een norm die kunstenaars dienen te gehoorzamen, maar hij benadrukt toch ook vooral de vrijheid die ze hebben ten opzichte van andere mensen filosofen en wetenschappers) die zich bezig houden met het voorstellen van de wereld.
Ten tweede laat Baumgarten goed zien dat een andere (extensieve) werkwijze nog niet hoeft te betekenen dat er niet zoiets is als waarheid in de kunst. Zowel de filosoof, de wetenschapper als de kunstenaar kan iets zinnigs zeggen over (bijvoorbeeld) racisme, maar dan ieder op haar manier: wetenschap hoeft niet esthetisch te zijn, en als je kunstwerken wetenschappelijk wil benaderen dreig je blind te worden voor de esthetische waarheid ervan. Die esthetische waarheid is namelijk van een structureel andere vorm dan de waarheid in een filosoof traktaat of, inderdaad, een uitleg over de verborgen verwijzingen in een videoclip.
Deze twee kenmerken zou je kunnen samenvatten als Baumgarten’s esthetisch rationalisme, het idee dat esthetische dingen waardevol zijn omdat ons op een unieke manier over de wereld laten nadenken. Het gaat te ver om in deze blog ook nog in te gaan op de verdere implicaties van deze filosofie (wat heb je nou eigenlijk aan esthetische waarheid? Is een geslaagd kunstwerk net zo waardevol als een wetenschappelijke doorbraak?). Maar om esthetische waarheid voor jezelf te ervaren, hoef ik gelukkig alleen maar door te verwijzen naar de muziek van Childish Gambino. Hij heeft onlangs een nieuwe single uitgebracht met opnieuw een erg raadselachtige videoclip (de eerste uitlegvideo’s staan al online). Kijk en oordeel zelf, zou ik willen zeggen, daar hoef je niet eens Baumgarten voor gelezen te hebben.