Kunst op Zondag | Bedoeïenensieraden

ACHTERGROND - Sieraden zeggen iets over de drager. De keuze voor een materiaal, vorm, ontwerper of motief is zeer persoonlijk: een stuk uit het sieradenkistje van de buurvrouw of zelfs een goede vriendin kan soms in de ogen van een ander ronduit buitenissig zijn. Zo gaat dat met persoonlijke expressie en kunstvoorwerpen, en daar is niets mis mee.

Maar in andere gevallen is een sieraad niet in een keer te duiden. In veel culturen hebben de buurvrouw of een zus in hun sieradenkistjes precies dezelfde stukken verzameld, en toch zegt een sieraad nog steeds iets over de draagster. Sieraden vertellen, in combinatie met kleding, waar een vrouw vandaan komt, hoe het met de financiën gesteld is, of ze gehuwd of juist huwbaar is, of ze kinderen heeft, of wat haar geloof is. In die zin zijn traditionele sieraden vergelijkbaar met bijvoorbeeld Zeeuwse streekdrachten, waar details aan kleding en sieraden verraden of een vrouw uit Zuid-Beveland of van Walcheren komt, en of zij katholiek of protestant is. Ik laat u een aantal voorbeelden uit Noord Afrika en het Midden-Oosten zien.

Paar zilveren armbanden uit Oman

Het persoonlijke vermogen van een vrouw heeft de vorm van sieraden. Het grootste kapitaal ontvangt zij bij haar huwelijk. Daarna worden er bij financiële meevallers sieraden aan toegevoegd. In streken waarin niet iedereen toegang heeft tot een bank en waar inflatie even onvoorspelbaar als frequent is, is vermogen vastleggen in edelmetaal een beproefd middel. Delen van sieraden kunnen worden verkocht tegen de op dat moment gangbare koers als de nood aan de man is.

Signatuur van de werkplaats aan de binnenzijde van een Egyptische armband

Door middel van haar sieraden toont een vrouw haar rijkdom. Daarbij is het belangrijk dat deze sieraden dan ook van echt edelmetaal zijn. Het zilverstempel staat dan ook vaak zichtbaar op de buitenzijde. Die praktijk verschilt in wezen niet veel van het tonen van een merklogo op moderne designersieraden: laten zien dat je het je kunt veroorloven. Sommige stukken zijn ook gesigneerd door de maker, hetgeen eveneens een garantie van kwaliteit vormt.

Paar kledingspelden uit Tiznit, Marokko

De decoratieve patronen en vormen van deze sieraden gaan ver terug in de tijd. Dit paar kledingspelden staat in een traditie die al sinds de Romeinse tijd in Noord Afrika en het Midden-Oosten in zwang is. Ze werden tot voor kort nog steeds gedragen in Marokko, Algerije, Tunesië en Libië. Iedere regio kende een eigen decoratie van deze spelden, waardoor de herkomst van de draagster soms zelfs op het dorp nauwkeurig te herkennen was. Het onderscheid tussen een functioneel gebruiksvoorwerp en een decoratief sieraad is in deze gevallen bijna niet meer te maken.

Twee amuletkokertjes uit Tunesië

Ook kennen veel sieraden een dubbele functie als amulet of talisman. Dat kan gestalte krijgen door het gebruik van kleuren en patronen die een algemeen beschermende werking hebben, zoals de kleur rood of het gebruik van driehoeken. Afbeeldingen van een oog of een hand dienen ook om het kwaad op afstand te houden. Teksten, zoals Koranverzen of zelfs ‘op maat gemaakte’ spreuken zorgen voor bescherming van de draagster. Veel van deze eigenschappen gaan eveneens terug op de Oudheid, waar al glaskralen in de vorm van een oog werden gebruikt en amuletkokertjes in praktisch dezelfde vorm werden gedragen.

Vrouw uit Tunesië in vol ornaat, 1917. © National Geographic | Public domain

Traditionele sieraden zijn kunstvoorwerp, gebruiksvoorwerp en bankrekening tegelijkertijd. Het zijn veelzijdige objecten, kunstig gemaakte vormen van materieel erfgoed. Sinds de Tweede Wereldoorlog neemt het gebruik van deze voorwerpen snel af, omdat de maatschappij waarin ze functioneerden verandert. Kledingspelden zijn overbodig, de taal van kleur en materiaalkeuze wordt niet meer herkend. In musea prijken ze vaak als kunstvoorwerp, niet meer als actief onderdeel van een samenleving.

Het mooie van een sieraad is echter dat je het nog steeds kunt dragen. In zo’n klein voorwerpje tweeduizend jaar culturele, kunstzinnige en sociale ontwikkeling in je hand te kunnen houden, is voor mij de reden dat mijn sieradenkistje vol ligt met stukken die de buurvrouw of goede vriendinnen soms ronduit buitenissig vinden.

***

[In museum Het Markiezenhof te Bergen op Zoom is tot eind oktober de grote zilvertentoonstelling ‘Voorbij ijdelheid. Zes eeuwen zilver in en rond Bergen op Zoom’, waarbij een deelexpositie is gewijd aan de traditionele vrouwensieraden uit het Midden-Oosten. De daar getoonde stukken komen uit de collectie van de schrijfster van deze ‘Kunst op Zondag’. Zij is ook de auteur van het boek Desert Silver.]