VERSLAG - Bij onze Oosterburen is het Joseph Beuys jaar begonnen. Beuys is een van de belangrijkste en meest controversiële kunstenaars uit Duitsland uit de late 20ste eeuw. In 2021 herdenkt Duitsland de honderdste geboortedag van Joseph Beuys. Een jaar lang worden alle facetten van zijn kunstenaarschap belicht in talrijke tentoonstellingen in de deelstaat Noordrijn-Westfalen. Voor Kunst op Zondag begin ik mijn Beuys-reis in Schloss Moyland, net over de grens bij Emmerich/Kleve.
Beuys en de Sjamanen in Schloss Moyland (D) © foto Wilma Lankhorst.
De drijfveren van Beuys
Twee zaken hebben Joseph Beuys (*1921 in Krefeld, †1986 in Düsseldorf) als mens en kunstenaar bijna levenslang bezig gehouden: zijn voortdurende onderzoek naar de essentie van kunst en zijn nooit aflatende speurtocht naar het fenomeen trauma en traumaverwerking. Beide zaken hebben er onder andere toe geleid dat Beuys ‘activisme als kunstvorm’ ontwikkelde. Veel van Beuys’ werk heeft betrekking op zijn persoonlijk leven en daaruit voortvloeiende levenservaringen. Centraal hierin staan de ervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1936 sluit hij zich aan bij de Hitlerjugend. In 1941 meld de twintigjarige Beuys zich vrijwillig bij de Luftwaffe. Op 16 maart 1944 stort Beuys met ‘zijn’ Stuka neer bij Znamenka, een dorp op de Krim (Sovjet Unie).
Beuys: “Ik ben, na te zijn neergestort op de Krim, gered werd door Tataren.
Zij verzorgden me met honing en talg, en kleedden me in vilt.”
Bron: Gerbert van Loenen, Trouw 8 mei 2001
Zorgvuldig opgebouwde mythen
De oorlogservaringen die Beuys graag deelde, moeten we wel met een slag om de arm namen. In de jaren tachtig van de vorige eeuw werd al serieus getwijfeld aan zijn Tartaren-verhaal. ‘Fake news’ is geen uitvinding van Trump. Beuys wist zijn verhalen ook een bijzondere, laten we zeggen mythische lading te geven. Omdat we er op de Krimp niet bij waren, moesten we het lang doen met Beuys zelf gecomponeerde beschrijving van de ramp en zijn redding.
Aan het begin van deze eeuw, reisde de Duitse kunstenaar en bewonderaar van Beuys, Jörg Herold (Leipzig, 1965) naar de Krim. Hij vloog over de locatie, onderzocht de vermeende plek en sprak met ooggetuigen. Zijn resultaten verwerkte hij een beleving die in 2001 te zien was in de Berlijnse Galerie Eigen + Art: Kein Fett, kein Filz.
Alle middelen werden ingezet bij het delen van een mythe © foto WL.
Beuys strip over Tartaren
Met veel zorg heeft Beuys zijn redding door de (lokale) Tartaren gedeeld. In zijn latere kunstwerken eert hij zijn redders door vilt, honing en talg als materialen in zijn werk te gebruiken. Zijn traumatische oorlogservaringen zouden nu zeker het etiket PTSS krijgen. Beuys ‘ontmoetingen met de lokale Tartaren (en de Sjamanen) zouden in zijn beleving een grote rol spelen tijdens zijn psychische herstel.
Zaalimpressie, voorbeeld van een buitenwand © foto Wilma Lankhorst.
Beuys en de Sjamanen
Het team van Schloss Moyland neemt ons mee op de reis van Beuys en de Sjamanen door Eurazië. De expositie is verdeeld over vier ruimtes. In de eerste drie zalen wordt het verhaal van de Sjamanen verteld op de buitenwanden van de zalen. Schloss Moyland beschikt over een omvangrijk Beuys Archief en kon putten uit talrijke studies. De uitleg op de wanden is in het Duits. In elke zaal hangen tekstflyers in het Nederlands en in het Engels. Bij de kassa krijg je een omslag met een schroefdraad. Daarin kun je zelf alle folders verzamelen en je eigen catalogus samenstellen. Op de binnenwanden van de zalen en in vitrines zie je Beuys’ reactie op zijn ontmoetingen met de Sjamanen en de invloed hiervan op zijn werk. Op deze manier krijg je steeds meer grip op het (best ingewikkelde) verhaal van Beuys, de Sjamanen en Eurazië.
Video’s en filmfragmenten
Op verschillende locaties in de tentoonstelling zijn kleine filmhoekje ingericht. Beuys heeft met grote regelmaat zijn werk en installaties laten vastleggen op film. We zijn getuigen van de opening van zijn expositie in Galerie Schmela in Düsseldorf. We zien Beuys in de galerie lopen, zijn hoofd is bedekt met honing en bladgoud. Mede door dit ‘gouden masker’ kreeg het geheel een mystieke sfeer. De schoenen van de kunstenaar zijn afgezet met een zool van vilt. Alle genodigden staan buiten en kijken door het raam hoe Beuys met een dode haas op zijn arm langs de uitgestalde kunstwerken loopt. Het dode dier krijgt volledig tekst en uitleg van Beuys over de kunstwerken. Pas als de kunstenaar daarmee klaar is, gaat de galerie open voor de genodigden.
Biosphere above Nations, video (2013) © Melanie Bonajo © foto WL.
Melanie Bonajo bekijkt het sjamanisme vanuit een feministisch perspectief
Reacties op werk van Beuys
Voor de vierde zaal zijn enkele hedendaagse kunstenaars uitgenodigd. Melanie Bonajo (Heerlen, 1978), Marcus Coates (Londen, 1968), Anatol Donkan (Tunguska-Siberië, 1955), Unen Enkh (Mongolië, 1958), Lili Fisher (Hamburg, 1947) en Igor Sacharow-Ross (Chabarowsk, Siberië, 1947). Deze kunstenaars krijgen hier een podium om werk te laten zien waarin zij zich door het sjamanisme hebben laten inspireren.
‘Reisende Geisten’ © Anatol Donkan © foto Wilma Lankhorst.
Reizende geesten met vette snuiten
In de laatste zaal staat de installatie ‘Reisende Geister’ (reizende geesten). Dit is een werk van Anatol Donkan. Deze kunstenaar behoort tot de Nanai, een Siberisch nomadenvolk. De Nanai wonen aan de rivier de Amoer en leven van de visvangst. Ook Donkan heeft als stuurman in de visserij gewerkt. In zijn werk kun je zijn wortels duidelijk herkennen. Sjamanisme is het hoofdthema van Donkan’s werk. ‘Reizende geesten’ bestaat uit drijvende groepjes sewen: mens- of dierachtige figuren waar geesten in wonen. Voor de ceremonie heeft de kunstenaar ze met vet gevoerd, de mond en neuzen van de sewen zijn wit van het vet. Ze drijven op zwarte ijsschotsen. Hiermee verwijst Donkan onder andere naar de olievervuiling in de Amoer.
Entree bij Schloss Moyland (D) © foto Wilma Lankhorst.
Beuys en de Sjamanen is nog t/m 19 september 2021 te zien in Museum Schloss Moyland.
Schloss Moyland, deel van de beeldentuin © foto Wilma Lankhorst.
Rondom Schloss Moyland ligt een beeldentuin, de entree hiervoor is bij de prijs inbegrepen.
Meer weten over Beuys 2021 bezoek dan deze website.
Zin in een fietstocht in de sporen van Beuys, verken dan de mogelijkheden van Beuys und Bike.
Schloss Moyland, uitzicht vanaf de noord-toren © foto Wilma Lankhorst.
Wist je dat…
Melanie Bonajo dit jaar ons land vertegenwoordigd op de Biënnale van Venetië in 2022?
© tekst en foto’s Wilma Lankhorst
© gebruik van de foto’s met dank aan Schloss Moyland en de genoemde kunstenaars.
Beuys en de Sjamanen, nu te zien in Schloss Moyland (D) © foto Wilma Lankhorst.