COLUMN - Moet de Nederlandse staat in hoger beroep gaan in de klimaatzaak? Afgelopen week betoogde zowel de NRC in haar hoofdredactioneel commentaar (28 augustus), als hoogleraar staatsrecht Wim Voermans in een opiniestuk in de Volkskrant (28 augustus 2015) dat de Nederlandse staat dit absoluut zou moeten doen. Eén van de argumenten die zij noemen is dat het oordeel van rechter zou leiden tot een hellend vlak waarbij de rechter in toenemende mate op de stoel van de politiek gaat zitten.
Maar hoe reëel is deze angst?
De NRC schrijft in haar hoofdredactioneel commentaar het volgende:
Bedenk dat een keuze voor het door de rechter voorgeschreven beleid ook op andere terreinen gevolgen heeft. Het heeft invloed: op de energietarieven en zelfs de algemene economische ontwikkeling. Moet de rechter het kabinet dan ook houden aan de afspraak in NAVO-verband om 2 procent van het bbp aan defensie uit te geven? Dat doet Nederland al meer dan twintig jaar niet.
Voermans formuleert een soortgelijk argument:
Dat een zorgplicht die een overheid heeft ineens omslaat in een aanspraak voor een burger is erg onwenselijk (en juridisch niet houdbaar). Neem de afspraken die Nederland heeft gemaakt in verband met het Europees Stabiliteits- en Groeipact 1997. Die houden in dat ons begrotingstekort niet groter dan 3 procent mag zijn en de staatsschuld niet groter dan 60 procent van het bbp. In 2013 en 2014 was het begrotingstekort groter dan 3 procent en al meer dan vijf jaar lang is de Nederlandse staatsschuld groter dan 60 procent van het bbp. Moeten burgers of een vereniging de mogelijkheid krijgen minister Dijsselbloem van Financiën op straffe van een dwangsom te dwingen die doelstelling te behalen, omdat de belanghebbenden dat belangrijker vinden dan alle andere onderdelen van beleidsvoering? Natuurlijk niet.
Zowel de NRC als Voermans beargumenteren dus dat het oordeel van de rechter in de klimaatzaak ertoe leidt dat burgers de staat ook in andere zaken zouden kunnen dwingen om internationale afspraken na te komen. Omdat het volgens Voermans en de NRC onwenselijk zou zijn als burgers via de rechter de staat zouden kunnen dwingen om internationale afspraken over defensie-uitgaven of de begroting na te komen, zou de rechter internationale klimaatafspraken niet als juridisch afdwingbare verplichtingen moeten interpreteren.
Dit is een klassiek ‘hellend vlak argument’. Zo’n argument heeft de volgende structuur:
- X (het oordeel in de klimaatzaak) leidt tot Y (oordelen over defensie-uitgaven en begroting)
- Y is onwenselijk
- Daarom is X onwenselijk
De geldigheid van het argument is afhankelijk van twee condities. Ten eerste moet X inderdaad tot Y leiden. Ten tweede moet Y daadwerkelijk problematisch zijn.
Voldoet het argument van Voermans en de NRC aan deze twee condities?
Het lijkt mij van niet. Afhankelijk van de precieze invulling van de voorbeelden die genoemd worden door de NRC en Voermans voldoet het argument slechts aan één van de twee condities voor een geldig hellend vlak argument, maar nooit aan allebei tegelijk.
Neem de eerste conditie: een oordeel in de klimaatzaak leidt tot oordelen over defensie-uitgaven of de begroting. Zowel de NRC als Voermans lijken aan te nemen dat het enige argument van de rechter voor zijn oordeel luidt dat de Nederlandse staat een internationale afspraak niet nakomt (in combinatie met de zorgplicht van de staat). Als dat het geval is dan lijkt het oordeel van de rechter er inderdaad toe te leiden dat burgers de Nederlandse staat aan elke mogelijke internationale afspraak zouden kunnen houden. Wat de NRC en Voerman echter niet noemen is de afweging van de rechter over de ernst van de gevolgen van het niet nakomen van de internationale afspraken.
Als we niks doen aan klimaatverandering heeft dit grote gevolgen voor voedselveiligheid, waterhuishouding en biodiversiteit. Door klimaatverandering wordt onze leefomgeving dus op zo’n manier aangetast dat basisbehoeften onder druk komen te staan. De klimaatzaak is niet zomaar een onderwerp waarover de Nederlandse staat internationale afspraken heeft gemaakt, maar het is de bewoonbaarheid van de aarde die op het spel staat. Deze overwegingen over de ernst van de gevolgen van het niet nakomen van internationale afspraken werden expliciet meegenomen door de rechter in zijn oordeel.*
Het is zeer de vraag of het niet nakomen van internationale afspraken over het defensiebudget of de begroting soortgelijke gevolgen heeft. Een begrotingstekort van iets boven de 3 procent zorgt er niet voor dat de bewoonbaarheid van de aarde onder druk komt te staan. Het oordeel van de rechter in de klimaatzaak leidt daarom niet noodzakelijk tot vergelijkbare oordelen over het nakomen van andere internationale afspraken. Het is namelijk mogelijk om een principieel onderscheid te maken tussen verschillende casus: de mate van invloed van het niet nakomen van een afspraak op het basaal functioneren van mensen.
Maar stel nou dat het nakomen van afspraken over begroting of defensiebudget wel extreme gevolgen heeft voor het basale functioneren van mensen – stel je bijvoorbeeld voor dat een overheid zich flink in de schulden steekt om een of ander prestigeproject te bekostigen (of om zichzelf te verrijken) en dat dit ten koste gaat van basisvoorzieningen van de bevolking. In dat geval zou het argument dus wel voldoen aan de eerste conditie. Maar in een dergelijk geval lijkt het me eigenlijk helemaal niet zo onwenselijk dat burgers een juridische stok achter de deur hebben om dit soort beleid te voorkomen. Of tenminste: het is in elk geval niet evident dat we dit niet zouden moeten willen, zoals de NRC en Voermans suggereren. In dat geval zou de tweede conditie voor een geldig hellend vlak argument mogelijk dus niet opgaan.
Kortom: het is dus wel degelijk mogelijk om een principieel onderscheid te maken tussen de ernst van het niet nakomen van verschillende internationale afspraken. Zelfs als we aannemen dat het onwenselijk zou zijn wanneer de rechter zich gaat bemoeien met het defensiebudget en de begroting, zegt dat nog niks over de wenselijkheid of onwenselijkheid van het oordeel van de rechter in de klimaatzaak. De inhoudelijke discussie zou dus moeten gaan over de vraag of rechter in mag grijpen als de staat de grondrechten van burgers schendt.**
Hellend vlak argumenten kunnen we dan beter achterwege laten.
* zie bijvoorbeeld: “Naar het oordeel van de rechtbank is de mogelijkheid van schade voor degenen wier belangen Urgenda behartigt, onder wie de huidige en toekomstige generatie Nederlanders, zodanig groot en concreet dat de Staat, gegeven de op hem rustende zorgplicht, een adequate bijdrage, groter dan de huidige, moet leveren om gevaarlijke klimaatverandering te voorkomen.” (4.89)
** dit is een fundamentele discussie, zeker in het licht van het feit dat in Nederland rechters wetgeving niet aan de grondwet mogen toetsen maar, bijvoorbeeld, wel aan internationale mensenrechtenverdragen.
Dit artikel van Sem de Maagt verscheen eerder op Bij Nader Inzien.
Reacties (12)
goed stuk, goed beargumenteerd
Drugs bedreigen de volksgezondheid ook, Nederland heeft ook international afspraken gemaakt om drugs zo veel mogelijk te bestrijden, maar eens aan een rechter vragen om het gedoogbeleid te verbieden.
Veiligheid is ook een van de kerntaken van de overheid jegens de burgers, ook op defensie gebied komt de overheid haar taken niet na (het NL leger kan nog niet eens 1 provincie beschermen, laat staan heel Nederland), maar eens een rechter vragen om Nederland te dwingen meer uit te geven aan defensie.
@2: Drugs bedreigen alleen de gezondheid van degene die ze gebruikt, net als vet eten, suiker, tabak etc. Het is maar zeer de vraag in hoeverre de zorgplicht van de overheid mag ingrijpen in hoe burgers met hun eigen lichaam omgaan.
Sinds het oprichten van de NAVO is het Nederland voortdurend gelukt om alle provincies te beschermen tegen buitenlandse invasies en het ziet er niet naar uit dat daar op korte termijn verandering in komt.
Het punt is niet de inhoud, maar de vraag hoe rechtsspraak en politiek zich tot elkaar verhouden, zeg de trias politica.
Daarin zit een balans.
Mag de rechter bepalen dat de gaswinning moet worden beperkt, omdat de provincie Groningen anders verzakt?
Moet ongeveer elk bestemmingsplan door de rechtsgang worden getoetst, of is er nog ruimte om te besturen?
Moet de rechter een oordeel geven over de bemoeizucht van de overheid op alle aspecten van de Nanny state: te veel suiker, drugs, het modebeeld van graatmagere meisjes?
Mag de rechter een oordeel geven over het beleid voor begroting en staatsschuld?
Elke inhoudelijke vraag kan tot andere antwoorden leiden. De Duitsers hebben met hun Verfassungsgericht daarin een strakke toets, die een rol speelt bij het steunen van Griekenland.
Ik vind de uitspraak van de Haagse rechter in de Urgenda zaak wel boeiend, maar hij lijkt me ook te ver gaan. Mooier was een cassatie geweest; nu dreigt stagnatie in een belangrijke discussie over de rollen van politiek en rechtsspraak.
@3: Drugs teelt, productie en handel bedreigen weldegelijk de gezondheid van niet gebruikers.
Dat iets op korte termijn niet te gebeuren staat wil niet zeggen dat het niet op langere termijn gaat gebeuren, op korte termijn bedreigd klimaat verandering ons ook niet.
@4: “Mag de rechter bepalen dat de gaswinning moet worden beperkt, omdat de provincie Groningen anders verzakt?”
Ja, want als de provincie de bodem inzakt is de staat in gebreke gebleven bij het in stand houden van het land.
“Moet ongeveer elk bestemmingsplan door de rechtsgang worden getoetst, of is er nog ruimte om te besturen?”
Tja, als allerlei vastgelegde afspraken, wetten en maatregelen in het geding komen door een bestemmingsplan en de overheid, na daar op gewezen te zijn, volhard in het negeren van die afspraken, wetten en maatregelen, dan is er toch geen ander middel dan de gang naar de rechter?
“Moet de rechter een oordeel geven over de bemoeizucht van de overheid op alle aspecten van de Nanny state: te veel suiker, drugs, het modebeeld van graatmagere meisjes?”
Maak je borst maar nat. Er is een verdrag in de maak (TTIP) die regelt (dacht ik) dat er helemaal geen rechter aan te pas hoeft te komen als een bedrijf door een regelzuchtige overheid gehinderd wordt in het besodemieteren van bakvissen.
“Mag de rechter een oordeel geven over het beleid voor begroting en staatsschuld?”
Nee, maar een rechter oordeelt niet . De rechter toetst en, indien nodig, veroordeelt.
@5
Eh… Je meent dit toch niet serieus hè?
Het niet geheel nakomen van de Nederlandse milieu afspraak heeft wereldwijd een vrijwel nihil effect, alleen al vanwege het feit dat wij een verwaarloosbare percentage van de uitstoot produceren. Om te veronderstellen dat dat belangrijker is dan defensie, met de opkomende conflicten in het Midden Oosten en de toenemende agressiviteit van Rusland is kort door de bocht en eigenlijk meer en politieke mening dan een feit. Je kan net zo goed beargumenteren dat de bezuiniging op defensie een bedreiging voor de wereldvrede is. Is het subsidiëren van Tesla’s echt belangrijker dan het stoppen van de moordpartijen van ISIS?
Ook het in de hand houden van de staatschuld heeft en veel groter effect op de bevolking dan een windmolentje meer of minder, vraag maar aan de Grieken. Als de overheid diep in de schuld zit is er overigens helemaal geen geld meer voor peperdure milieu maatregelen, wat een eventuele rechter ook eist.
Het probleem is dat politici altijd meer beloven dan dat ze zich kunnen veroorloven. Beter zou zijn als ze niet het beste jongetje van de klas proberen te zijn maar gewoon hun ambities bijstellen aan de beschikbare middelen. Stellen zij zich reële doelen, dan is het bovenstaande probleem vanzelf opgelost.
Ik denk dat een rechter niet politiek bedrijft door te kijken of de overheid zich aan een verdrag houdt.
Een rechter zou wel politiek bedrijven als hij oordeelt dat de overheid zich wel moet houden aan milieu-doelstellingen, maar niet aan een verdrag over begrotingen of defensie-uitgaven.
Ik weet overigens niet of het veel praktisch nut heeft: als de overheid verplicht wordt om meer aan defensie uit te geven, kan de overheid natuurlijk besluiten om een nationaal militair museum te bouwen, of elke soldaat een Ipad te geven, of wekelijks 10 nieuwe veters te geven.
Zo, d’r zitten nogal wat drogredenen in reactie #8.
@8: alleen al vanwege het feit dat wij een verwaarloosbare percentage van de uitstoot produceren.
Ongeveer een half procent en een niet verwaarloosbare 2,5 keer het wereldgemiddelde per hoofd vd bevolking.
https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_carbon_dioxide_emissions
Het gaat hier om een besluiten van een regering om als land een bijdrage te leveren aan de bestrijding van het klimaat probleem.
De rechter heeft geoordeeld dat dat klimaat een serieuze bedreiging is voor onze samenleving.
DAAROM luide de uitspraak dat de regering zich aan de eigen besluiten moet houden.
Van Defensie budgetten kun je je afvragen of die gevuld moeten worden, want meer wapens geven meestal juist meer ellende, vooral omdat Nederland niet bedreigt wordt door wapens, maar eerder meer sociale defensie nodig heeft.
Zie hoe Duitsland op de vluchtelingen reageert, dat is ook sociale defensie.