Kijk ook naar cultureel-historische context Rusland

OPINIE - De protesten tegen de Winterspelen in Rusland vanwege de mensenrechtenschendingen aldaar, zijn mogelijk voorbarig. We verdiepen ons te weinig in andere landen, alvorens te oordelen, vindt Jeroen van Gerven.

Twee weken voor het begin van de Olympische Winterspelen in Sotsji zond de VARA het programma Leve Sotsji! uit. Daarin werd onder leiding van Arthur Japin aandacht besteed aan de bezwaren tegen het Rusland van Poetin als organisator van de Spelen. Dat deden de schrijver en zijn gasten adequaat, maar ruimte voor een Ruslanddeskundige of enige andere vorm van uitleg over het land ontbrak volledig. Dat is exemplarisch voor de wijze waarop de discussie rondom de Nederlandse regeringsafvaardiging naar Sotsji en de perikelen tijdens het vriendschapsjaar van Nederland en Rusland, vorig jaar, is gevoerd: heel veel (ver)oordelen, maar weinig verdieping en achtergrond.

Dit is geen toeval. De Nederlandse internationale oriëntatie kenmerkt zich in het algemeen door een hoge mate van zelfingenomenheid en een gevoel van welhaast vanzelfsprekende superioriteit ten opzichte van vreemde culturen. We staan snel klaar om stempels als ‘corrupt’, ‘achterlijk’ of ‘homofoob’ uit te delen. Het zou op zijn minst goed zijn om alvorens een land aan te spreken op zijn onvolkomenheden, eerst interesse te tonen in de culturele en historische achtergronden ervan. 

Vanuit ons perspectief zijn de pijnpunten ten aanzien van Rusland helder: de antihomowet, de repressie van Poetin en de corruptie die aan Rusland in het algemeen en Sotsji in het bijzonder kleeft. Dit zijn reële bezwaren, die aandacht verdienen en niet omwille van een vlekkeloos verlopend Olympisch feest naar de achtergrond moeten worden gedrongen. Maar we moeten ons ook realiseren dat het feit wij in Nederland rondjes dansen om de totempalen van gelijkheid, vrije seksuele moraal, rechtstaat, mensenrechten en integriteit is gebaseerd op onze cultuur en historie. Andere landen, zeker buiten Europa, hebben meestal een heel andere achtergrond. Om te beginnen is de rol van religie steevast groter dan hier.

Dat geldt ook voor Rusland. Zonder veel van dit land en zijn cultureel-religieuze historie te weten, kun je vermoeden dat een halve eeuw communistisch, totalitair bewind niet bevorderlijk is geweest voor de sensitiviteit op het gebied van rechtstaat, mensenrechten en integriteit. Homoseksualiteit en andere immateriële vrijheden waren individualistische frivoliteiten die de gestaalde kaders niet toestonden. Evenmin als de Russisch-orthodoxe kerk dat deed, die bovendien een andere levenswijze uitdraagt dan het bij ons dominante calvinisme.

Als we de cultureel-historische context meewegen kun je zelfs de hier zo omstreden antihomowet iets genuanceerder benaderen. Poetin zou zo’n wet niet nodig vinden als er in Rusland, zoals voorheen, niet of nauwelijks homoseksuele propaganda voorkwam. Dat is nu blijkbaar wel het geval, waaraan je voorzichtig de conclusie kunt verbinden dat homoseksualiteit uit de taboesfeer is en dat een brute wet nodig is om de geest terug in de fles te krijgen. In de Russische context gezien is dat een stapje vooruit. Daarmee blijft het voor ons een abjecte wet en is discriminatie niet gerechtvaardigd, maar we moeten ons op zijn minst afvragen of een frontaal, principieel protest, waarin Rusland als geheel als een homofobe natie wordt weggezet, op dit moment de gewenste acceptatie van homoseksualiteit dichterbij brengt.

En hoe pakt de wet uit in de praktijk? Een wet kan in de nationale context een genuanceerdere praktijk kennen, dan buitenlanders vermoeden. Zo leidt de Nederlandse euthanasiewetgeving in den vreemde ook regelmatig tot ideeën die wij te dol voor woorden vinden. Omgekeerd zal dat niet anders zijn.

Afgezien van de vraag of het wel zo fair is om een heel land te verketteren om een wet waarvan we de achtergronden niet goed kennen, is dat ook weinig effectief. Vooropgesteld dat mensen die een principieel en compromisloos ‘nee’ willen laten horen, daar alle recht en reden toe hebben, zal de wereld er niet beter van worden. Ons gelijk en onze vermeende culturele superioriteit staan buiten de landsgrens minder vast dan daarbinnen. Een zelfingenomen, superieure houding roept irritatie op en doet de aangesprokene al snel de hakken in het zand zetten. President Poetin heeft nog geen enkel signaal gegeven de antihomowet te willen heroverwegen. Wel diende hij minister-president Rutte vorig jaar in Amsterdam venijnig van repliek door erop te wijzen dat Nederland in tegenstelling tot Rusland een politieke partij toestaat die vrouwen niet wil toelaten in politieke functies.

Een effectievere benadering is om te beginnen met interesse in en studie van het land waar we misstanden zien. Vervolgens kunnen we dan kiezen voor een radicale confrontatie of voor een benadering vanuit het inzicht dat enig begrip en een genuanceerd oordeel uiteindelijk toch sneller tot het gewenste resultaat zal leiden. Het eerste is zeker ook denkbaar. Bij genocide past vanzelfsprekend geen begrip en nuance. Maar wie diepere kennis heeft van andere landen en culturen weet ten eerste dat de meeste landen en culturen, Nederland incluis, sterke en zwakke punten en mooie en donkere kanten kennen. Superioteitsgevoelens zijn per saldo dan ook zelden terecht; hoogstens op onderdelen. En vaker dan we denken kan de conclusie dan zijn dat een betere wereld vooral wordt bereikt met inlevingsvermogen, geduld en geleidelijke stappen.

Wellicht hebben we Rusland ook te snel weggezet als een corrupt, repressief en homofoob land. Welbeschouwd is het een democratie in ontwikkeling met een ingewikkelde geschiedenis en zal een dialoog in de ware zin des woord – dus met inbegrip van onze standpunten – meer recht doen en meer opleveren dan Poetin de les te lezen en een eisenpakket bij hem in te dienen.

 

Jeroen van Gerven

Latijns-Amerikaexpert en publicist