Islam ontstaan uit christendom?

ACHTERGROND - Afgelopen week stond ik in Hoorn voor de eerste les van mijn cursus over de Kruistochten en daar hoort vanzelfsprekend een korte behandeling bij van de opkomst van de islam. Eén van mijn cursisten had daarop een boeiende vraag: die vroege moslims, dat waren toch eigenlijk gewoon christenen? Ik krijg deze vraag vaker op mijn cursussen, vanaf het moment dat Thomas Milo en Eildert Mulder (in 2009) een feuilleton in dagblad Trouw publiceerden over alternatieve theorieën over het ontstaan van de islam. Over dat onderwerp valt heel wat meer te zeggen dan wat ik erover te zeggen had in het kader van een les over de aanloop naar de Eerste Kruistocht.

Volgens die in Trouw besproken alternatieve hypotheses zouden aan de basis van de islam Arabische christenen hebben gestaan met alternatieve geloofsopvattingen over Jezus’ goddelijkheid. Hun overtuigingen zouden zich pas in de loop der tijd hebben ontwikkeld tot wat wij nu ‘islam’ noemen. De koran zou daarbij gebaseerd zijn op christelijke – al dan niet liturgische – teksten. Mohammed zou nooit hebben bestaan, maar diens naam zou eigenlijk een aanduiding zijn voor Jezus (het woord muhammad betekent ‘de geprezene’). Deze Arabische christenen die in de loop van de zevende eeuw het Midden-Oosten overnamen – van het ineenstortende Perzische rijk en het sterk verzwakte Byzantijnse – meenden dat Jezus slechts een mens was en geen God. Tot de islam als aparte religie zou het pas gekomen zijn dankzij latere ontwikkelingen, rond de wisseling van de zevende naar de achtste eeuw, onder de eerste kaliefen van de Umayyadendynastie.

Deze opvatting – ik vat hem hierboven ultrakort samen – is afkomstig van een Duitse onderzoeksschool,Inarah, waarin zich wetenschappers van zeer diverse pluimage hebben verenigd, allen met alternatieve en revisionistische opvattingen over hoe we aan de islam gekomen zijn. Die opvattingen stroken onderling niet altijd met elkaar. Sommigen dichten het ontstaan van de islam uitsluitend toe aan heretische christenen. Anderen zien ook een grote rol weggelegd voor invloed vanuit het boeddhisme. Eén van de bekendste leden van Inarah is Christoph Luxenberg, de man die de hypothese bedacht dat de 72 maagden in het islamitische paradijs gebaseerd waren op een verkeerde vertaling van een christelijke Aramese uitdrukking in de koran waarmee eigenlijk druiven bedoeld zouden zijn (mijn uitgebreide engelstalige recensie hier, kortere Nederlandse versie hier).

Inarah publiceert de laatste jaren bijzonder veel bundels met wetenschappelijke artikelen. Milo en Mulder verwerkten een aantal van die artikelen in het feuilleton in Trouw en later in een dik en lezenswaardig boek (mijn recensie hier). Waarin ze hier en daar ook enkele kritische kanttekeningen plaatsten bij de opvattingen die in de Duitse onderzoeksschool gehuldigd worden.

Maar er valt veel meer op te merken over Inarah, waar rijp en groen door elkaar te vinden zijn. Sommige wetenschappers willen nog wel eens een enkele hervertaling van een koranpassage door Luxenberg serieus nemen, maar er zijn ook Inarah-leden die betrapt zijn op een canard. En wie het overzicht van alternatieve theorieën over het ontstaan van de islam van arabist en islamoloog Wim Raven leest, beseft al snel dat Inarah niet per sé serieus genomen hoeft te worden. Goed, tot zover de herkomst van de opvatting dat de islam begonnen zou zijn als een van de orthodoxie afwijkende vorm van christendom onder Arabische stammen.

Inhoudelijk lijkt deze opvatting weinig kans van slagen te hebben. De koran bestaat voor het grootste deel uit verhalen die ook uit de bijbel bekend zijn en er komt ook buitenbijbels christelijk gedachtengoed in voor. Het verhaal over de zevenslapers bijvoorbeeld. Het idee dat de koran gemaakt is van christelijke teksten ligt dan ook erg voor de hand. Maar die gelijkenis verhult de overeenkomsten met joodse teksten. Bijbels materiaal is – voor zover het het Oude Testament betreft – per definitie zowel christelijk als joods. Wie echter thuis is in buitenbijbels joods gedachtengoed zoals de Misjna, de Talmoed, Midrasj en Targoem, herkent in vele ‘niet-christelijke’ koranteksten, joodse verhalen.

Het bekende koranische gezegde ‘wie één mens redt, redt de hele mensheid’ is bijvoorbeeld afkomstig uit de Misjna en de Jeruzalemse Talmoed. Het betreffende koranvers meldt zelfs expliciet dat het een woord is dat oorspronkelijk tot de joden gericht was.

Derhalve hebben wij aan de Israelieten voorgeschreven dat wie iemand doodt (anders dan voor doodslag of wegens verderf zaaien op aarde) is alsof hij de mensheid gezamenlijk heeft gedood en dat wie iemand laat leven is alsof hij de mensen gezamenlijk heeft laten leven (Soera 5:32)

Zo is ook het koranische woord voor ‘hel’, djahannam, een Hebreeuws leenwoord. Zou het zijn overgenomen van de christenen, die Aramees gebruikten, dan had de ‘m’ aan het einde van het woord ontbroken.

Dat joodse materiaal valt qua datering vaak zo laat dat sommige moslims nog wel eens willen suggereren dat het oorspronkelijk koranisch materiaal is, dat door de joodse traditie is overgenomen. Een herkomst uit jodenchristelijk milieu ligt dan niet meer voor de hand. Het jodenchristendom – waarin Jezus goddelijkheid niet werd erkend – was toen al vrijwel dood. Er wordt wel vermoed dat er in de streek rond Mekka en Medina misschien nog jodenchristenen waren. Revisionistische wetenschappers menen echter dat de islam niet daar is ontstaan, maar in het noorden van Arabië. De heretische christenen die dat gebied bevolkten, dichtten aan Jezus juist goddelijkheid toe, een opvatting die nou net niet strookt met de opvattingen in de koran en de islam.

Die ’christelijke herkomst’ van de islam ligt dus niet voor de hand. Er blijven voor nu grofweg twee mogelijkheden over: het ontstaan van de islam was een veel ingewikkelder proces dan alle – traditionele én dissidente – wetenschappers denken, óf van het traditionele verhaal dat moslims over hun eigen oorsprong vertellen is toch meer waar dan we voor mogelijk houden.