Hoe verlichten we de toekomst?

ONDERZOEK - Je kent ze wel. Monotoon verlichte kantoorruimtes waar tl-buizen het felle licht gelijkwaardig over de ruimte verspreiden. Als het aan architect en lichtontwerper Rogier van der Heide ligt, is dat soort verlichting snel verleden tijd. Technologische ontwikkelingen geven ons steeds meer mogelijkheden om met licht te experimenteren. Het wordt gemakkelijker om precies te bepalen waar en wanneer we welk licht willen plaatsen.

Als ambassadeur van het International Year of Light spreekt Van der Heide bij Studium Generale over hoe we met licht de wereld aantrekkelijker en misschien zelfs gezonder kunnen maken. Prof. dr. Leon Kenemans (Biopsychologie en Psychofarmacologie, UU) gaat daar dieper op in en vraagt zich af: wat is het effect van licht op ons welzijn? De mogelijkheden van licht zijn eindeloos. Maar we benutten ze nog niet genoeg.

Een nieuw licht

De kans is groot dat je wel eens een werk van Van der Heide hebt gezien. Zo ontwierp hij onder andere het licht voor de openbare bibliotheek in Amsterdam, het BBC Broadcasting House in Londen, en het nieuwe Rijksmuseum. Indrukwekkende designs voor grote publieke ruimtes.

In navolging van de lichtkunstenaar James Turrell ziet Van der Heide licht als een materiaal dat we kunnen bewerken om onze ervaring van ruimtes te beïnvloeden. In het Science Museum in Londen zien we bijvoorbeeld hoe hij speelt met kleurcontrasten om diepte te creëren, en de nauwkeurig uitgelichte en telkens van kleur veranderende vlakken van de Sheikh Zayed Bridge de dynamiek van de architectuur.

Welcome Wing (1999), National Museum of Science and Industry, Londen. Lichtontwerp Rogier van der Heide.

Sheikh Zayed Bridge (2010), Abu Dhabi. Lichtontwerp Rogier van der Heide.

Met de komst van LED-verlichting zijn de mogelijkheden alleen maar groter geworden, meent Van der Heide. Voor het nieuwe Rijksmuseum ontwierp hij in samenwerking met Philips een speciale LED-lamp die de verschillende tinten en details van de Hollandse meesters nog beter zichtbaar maken. Doordat de lampen de kleur, helderheid en kwaliteit van het daglicht benaderen, lijkt het alsof je de schilderijen in de open lucht bekijkt.

Licht en gezondheid

Maar het werk van Van der Heide heeft niet alleen esthetische doeleinden. In zijn ontwerpen laat hij zich leiden door onderzoek naar de effecten van licht en kleur op ons dagelijks leven. Zo blijkt dat blauw licht een groter activerend effect heeft dan rood licht. Blauw licht verhindert namelijk de aanmaak van het hormoon melatonine, een stof die ons helpt in slaap te vallen. Met de technieken van nu zijn we in staat dat licht zelf te maken om waar nodig het welzijn van mensen te bevorderen. Zo verving Van der Heide in een ziekenhuis de blauwe displays van de apparatuur die de patiënten wakker hielden door amberkleurig licht. Het amberkleurige licht zorgde ervoor dat patiënten eerder melatonine aanmaken waardoor patiënten gemakkelijker in slaap konden komen. Deze kleine verandering leidde ertoe dat de patiënten gemiddeld sneller herstelden.

Over dat samenspel tussen licht en gezondheid spreekt ook Leon Kenemans. In zijn onderzoek naar de relatie tussen ADHD en zonlicht ontdekte hij dat bepaalde symptomen, zoals aandachtstekort en inslaapproblemen, verminderd kunnen worden door lichttherapie. Meer licht overdag leidt tot meer afgifte van melatonine ’s avonds, zodat mensen beter in slaap kunnen komen. Licht prikkelt dus direct de biologische klok en door genoeg lichtinput ontwikkelen we een regelmatig slaap/waak ritme. Met moderne lichttechnieken kunnen we die effecten van zonlicht simuleren.

Naar een verlichte toekomst?

Hoewel het onderzoek naar de biologische effecten van licht nog in de kinderschoenen staat, is het duidelijk dat het bewust inzetten van licht alleen maar zal toenemen. De rol van licht verandert. Steeds verfijndere technieken stellen ons in staat om in te grijpen in ons leven en de maatschappij te reguleren. Een standaard blauw lichtje in de auto dat in de ogen van in slaap dommelende bestuurders schijnt, kan al helpen om ongelukken te voorkomen. Van der Heide hoopt met zijn pas geopende Lichtforum in hartje Amsterdam aan deze ontwikkelingen bij te dragen. In dit innovatiecentrum gaan architecten, lichtontwerpers en wetenschappers in dialoog over de toekomst. Als we Van der Heide mogen geloven is die sowieso verlicht, maar over hoe die er precies uit gaat zien tasten we nog in het duister.

De volgende En er was licht is op maandag 21 september. Dan spreken dr. Ghislain Kieft (Kunstgeschiedenis, UU) en Eelco van der Lingen (Centraal Museum Utrecht) over licht in de beeldende kunst. Hoe zijn de opvattingen over het gebruik van licht veranderd? Pianiste Sylvie Klijn vertelt over licht en donker in de muziek een speelt een compositie van Componist des Vaderlands Willem Jeths.

Dit artikel van Erwin Maas verscheen eerder op Studium Generale Universiteit Utrecht.