Hoe bestrijden we institutioneel racisme?

VERSLAG - van Eline Dondorp

Etnisch profileren, racistische Whatsappjes en discriminatie op de werkvloer: de politie is weer negatief in het nieuws. Maar niet alleen daar, ook in de politiek, onderwijs en beleid zien we verontrustende patronen. Hoe is institutioneel racisme ontstaan? En hoe komen we er vanaf?

“Over het beleid dat we in Nederland hebben, zal niemand die het maakt zeggen: ‘Mijn intentie is om onderscheid te maken tussen groepen, ten voordele van de ene groep en ten nadele van een andere groep.’ Toch gebeurt dit in Nederland wel structureel,” vertelt dr. Markha Valenta (UU). Samen met dr. Diantha Vliet (UU) en Cemil Yilmaz (IZI solutions) sprak ze over institutioneel racisme als direct gevolg van het slavernijverleden. Volgens Vliet is institutioneel racisme een patroon dat langzaam in onze samenleving is geslopen: “Onze geschiedenis, ook ons slavernijverleden, maakte langzaam maar zeker bepaalde keuzes makkelijker en normaal.”

Heel complex vraagstuk

Eerder verscheen de documentaire De blauwe familie bij KRO-NCRV. In de documentaire vertellen politiemensen hoe zij of collega’s vanwege hun huidskleur geïntimideerd, getreiterd en gediscrimineerd worden. De leiding grijpt niet in en zij die melding maken, zien weinig verandering op de werkvloer.

In een interview naar aanleiding van de documentaire zei Martin Sitalsing, politiechef in Midden-Nederland en portefeuillehouder diversiteit, dat racisme en discriminatie “een structureel probleem” zijn binnen de politie. In 2021 werden Rotterdamse agenten schriftelijk berispt om racistische berichtjes op WhatsApp. Ook toen sprak Sitalsing van een “heel complex vraagstuk” dat in de hele samenleving speelt en vraagt om continu investering in leiderschap, diversiteit en de norm stellen als die wordt overschreden.

Superioriteit

De documentaire en andere nieuwsberichten zijn helaas niet echt ‘nieuws’. Al jaren wordt stevige discussie gevoerd over het etnisch profileren bij de politie. “We hebben bepaald beleid in Nederland, maar dat wordt op verschillende manieren toegepast. Daardoor wordt toch onderscheid gemaakt tussen verschillende groepen”, zegt Valenta. Yilmaz haakt daarop in: “Wetten en regelgeving kunnen neutraal geformuleerd zijn, maar de uitwerking kan voor ongelijkheid in de samenleving zorgen.” Valenta: “Sinds de tijd van het kolonialisme wordt structureel onderscheid gemaakt tussen verschillende aspecten: wit, bruin en zwart bijvoorbeeld, en tussen Europees en niet-Europees.” Ze noemt dit de meest fundamentele erfenis van ons koloniale verleden: het idee dat bepaalde groepen superieur zijn aan andere. In 2016 zei toenmalig minister Edith Schippers tijdens de HJ Schoo-lezing dat de Nederlandse cultuur volgens haar “een stuk beter is” dan alle andere culturen. Dat idee is springlevend en zit dus in allerlei instituties verankerd.

Roze bril der tolerantie

De vragen over etnisch profileren, onze cultuur en en wat nu wel of geen institutioneel racisme is, verzanden in Nederland al snel in eindeloze discussies en consensus zoeken, vindt Yilmaz. Hij noemt de Zwarte Piet-discussie (roetveeg of toch regenboog, wel of niet zwart?) een voorbeeld van het typisch Nederlandse gepolder. Vliet werkt aan een boek over het verloop van het Zwarte Pietendebat en de relatie tussen geheugen, natie en racisme in Nederland. Zij noemt de discussie een symptoom van het eigenlijke probleem: “Het is een makkelijk symbool om het gesprek gaande te houden, zodat we niet hoeven te kijken naar het achterliggende plaatje.” Yilmaz vult aan: “In Nederland hebben we een progressief zelfbeeld. Dat zelfbeeld, onze roze bril der tolerantie, zorgt ervoor dat we in een verkramping en weerstand schieten zodra het gesprek over racisme gaat. We doen het toch niet zo slecht? Daarom is het niet zo relevant om te kijken naar de  intentie van de politiek, wet- en regelgeving en het beleid. Het is belangrijker om deze te toetsen aan de grondwet en ook te kijken naar de uitwerking en impact ervan op gemarginaliseerde groepen in de samenleving .”

Nieuw handelingskader

IZI Solutions waar Yilmaz mede-partners is, richtte een aantal jaar geleden Controle Alt Delete op, een onafhankelijk platform die zich inzet tegen etnisch profileren en buitenproportioneel geweld bij de politie. Zij geven regelmatig trainingen aan wetshandhavers en maken zich hard voor nieuw beleid, onder andere op het gebied van etnisch profileren. Dat werpt zijn vruchten af: sinds kort staat in het handelingskader van de politie dat agenten niet meer etnisch mogen profileren zonder dat daar objectieve rechtvaardiging toe is, en geen gebruik mogen maken van risicoprofielen. Goed nieuws. Maar, nuanceert Yilmaz: “Nu komen we in de volgende fase: als je vraagt hoeveel politieagenten in het korps het handelingskader kent, zal dat nog geen 4 à 5% procent zijn. Wordt het nu goed onderwezen? Nee. Wordt er op gemonitord en gestuurd? Nee. Hebben we informatie hoe groot en wijdverspreid het probleem is? Ook niet.”

Niet in een mensenleven

Wat kunnen we dan doen, als het probleem klaarblijkelijk zo hardnekkig is? Valenta ziet het positief in: “De weerstand is vervelend, je zou willen dat die er niet was. Maar ik zie wel pogingen om er veranderingen in te brengen, denk aan al het werk dat Yilmaz verzet bij de politie. Dat was 15 tot 20 jaar geleden ondenkbaar. Er zijn discussies aan de gang en dat zorgt voor vooruitgang. Natuurlijk is het werk uitputtend en gaat het veel te langzaam, maar we moet het niet in een mensenleven willen.”

Wat kunnen wijzelf bijdragen aan de strijd tegen institutioneel racisme? Yilmaz geeft het advies om te beginnen in je eigen omgeving. Start een microrevolutie: ga het gesprek aan met jezelf en met de mensen om je heen en spreek je uit als je iets ziet gebeuren. In de collegebanken van nu zitten de beleidsmakers van de toekomst.

Dit artikel van Eline Dondorp verscheen eerder bij Studium Generale Utrecht en is een verslag van de derde aflevering van de driedelige serie ‘Ons slavernijverleden’, waarin de vraag centraal stond: Hoe geven we de erfenissen van ons slavernijverleden een permanente plek in ons collectieve bewustzijn?

Reacties (14)

#1 Jos van Dijk

Het ‘directe’ verband tussen het Nederlandse slavernijverleden en institutioneel racisme is moeilijk aantoonbaar. Beter is het zoals daarna staat dat het hier om een patroon gaat dat langzaam is ingesleten. Maar dan nog denk ik dat gevoelens van superioriteit zoals bv Schippers die uitte, een veel bredere achtergrond hebben dan alleen de koloniale geschiedenis.

  • Volgende discussie
#1.1 Hans Custers - Reactie op #1

Maar dan nog denk ik dat gevoelens van superioriteit zoals bv Schippers die uitte, een veel bredere achtergrond hebben dan alleen de koloniale geschiedenis.

Wat mij betreft is dat zelfs een vaststaand feit. Ideeën over een superieur “wij” en inferieure anderen komen overal voor, door de hele geschiedenis van de mensheid. Wie die inferieure anderen zijn wisselt nogal eens, maar etniciteit speelt er vaak in mee. Het lijkt me niet zozeer iets dat langzaam in onze cultuur is ingesleten, als wel iets dat evolutionair in onze genen is ingesleten. Wat niet betekent dat er niets aan gedaan kan worden. Beschaving betekent nu net dat we niet zomaar toegeven aan primitieve oerinstincten.

Ik denk dat het belangrijk is om te erkennen dat we dat soort oerinstincten nu eenmaal hebben en dat die soms, zonder dat we het doorhebben en zonder dat er kwaadaardige bedoelingen achter zitten, ons gedrag beïnvloeden. Dat kan gebeuren en het is geen halsmisdrijf, maar het is natuurlijk wel vooral vervelend voor mensen die vaak aan de andere kant van dat gedrag zitten. Omdat minderheden nu eenmaal vaker geconfronteerd worden met de oerinstincten van de meerderheid dan omgekeerd.

Als je een direct verband legt tussen het slavernijverleden en slavernij, dan suggereer je dat racisme iets is dat karakteristiek is voor de witte, westerse bevolking. Dat is aantoonbaar onjuist en bovendien een erg onhandig frame. Omdat je er een deel van die witte, westers bevolking mee tegen je in het harnas jaagt. En niet alleen de rabiate, kwaadaardige racisten.

#1.2 AltJohan - Reactie op #1.1

Hoera! Eindelijk eens een post van @Hans Custers waar ik me bijna helemaal in kan vinden.

#1.3 Hans Custers - Reactie op #1.2

Dan heb je ‘m vermoedelijk niet heel goed begrepen.

  • Volgende reactie op #1.2
#1.4 Co Stuifbergen - Reactie op #1.2

AltJohan, “bijna helemaal” ?
Dan vermoed ik dat dit deel van de tekst u te ver ging:

Beschaving betekent nu net dat we niet zomaar toegeven aan primitieve oerinstincten.

  • Vorige reactie op #1.2
#1.5 AltJohan - Reactie op #1.4

@Co Stuifbergen: Weerstand zit onder andere bij de volgende zin: “Omdat minderheden nu eenmaal vaker geconfronteerd worden met de oerinstincten van de meerderheid dan omgekeerd.” De gebruikelijke partijen worden weer in de slachtofferrol gezet.

Ook kan ik wel enige reservering voelen bij de zin ” …. we niet zomaar toegeven aan primitieve oerinstincten” Zo primitief zijn ze niet. Ze zijn het product van miljoenen jaren evolutie. Vele zijtakken van mensen-achtigen die die oerinsticten niet hadden zijn uitgestorven.

Men zou kunnen zeggen dat het nazi-Duitsland zich liet gaat qua oerinstincten. Maar hoe zit het met het oerinstinct tot zelfbehoud? Hoe slim is het om de hele wereld tegen je in het harnas te jagen?

#2 SG

Dat het koloniale verleden in verband wordt gelegd met racisme vind ik ongeloofwaardig. Dat zou betekenen dat bij landen zonder vroegere koloniën met niet-blanke inwoners minder racistisch zou zijn. Dat zijn de landen Tsjechië, Noorwegen, Zweden, Finland, Zwitserland, Oostenrijk, Wit-Rusland, Ierland, Roemenië en ook nog Hongarije van Orban en nog veel maar landen. Dan moet je deze landen vergelijken met de vroegere koloniale landen qua racisme. En rekening houden dat Oost-Europese landen met minder niet-blanke mensen ook minder discriminatie aanwezig is omdat er minder niet-witte mensen zijn die discrimineert kunnen worden.

Dat is dan ook alleen maar correlatie. Want je moet een causaal verband zien te vinden, dus dat iemand met meer kennis van verleden daardoor eerder racistisch is. Wat mij niet waarschijnlijk lijkt.

De verwijzing naar koloniale verleden als oorzaak is niet onderbouwd en ver gezocht. Het lijkt mij eerder in standgehouden door racistische familieleden en vriendenclubjes.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie
#2.1 Frank789 - Reactie op #2

Het lijstje mag wel wat korter hoor:

The former *Swedish* colonies in Africa were:

Swedish Gold Coast (1650–1663; lost to Denmark and the Dutch) Including the Cape Coast (1649–1663) consisting of the following settlements:
Fort Apollonia, presently Beyin: 1655–1657.
Fort Christiansborg/Fort Frederiksborg, which became the capital, presently Osu: 1652–1658
Fort Batenstein, presently Butri: 1649–1656.
Fort Witsen, presently Takoradi: 1653–1658.
Carolusborg: April 1650 – January/February 1658, 10 December 1660 – 22 April 1663

The former Swedish colonies in the Americas:
New Sweden (1638–1655; lost to the Dutch)
Saint-Barthélemy (1784–1878; sold to France)
Guadeloupe (1813–1814; returned to France)

The former Swedish colonies in Asia were:
Parangipettai (1733; lost to the French and British East India Companies)

The medieval *Norwegians* colonized much of the Atlantic, including Iceland, Greenland, and the Faroe Islands, which were later inherited as colonies by the united kingdom of Denmark-Norway.

In 1778, the Empire *Austria-Hungary* founded settlements on the Nicobar Islands, and on Maputo Bay in Mozambique. Both were abandoned within a few years.

Romania was founded in 1859, and got independence in 1878. In these 19 years there was no chance for them to get colonies

  • Volgende reactie op #2
#2.2 SG - Reactie op #2.1

Prima. Zweden kan verwijderd worden uit mijn lijst.

Noorwegen niet, want in mijn reactie ging over “koloniën met niet-blanken”.

En de reden dat Roemenië geen koloniën is niet van belang. Want het ging over relatie van aanwezigheid koloniale geschiedenis met racisme.

#2.3 Frank789 - Reactie op #2.2

Ja joh, Inuit / Eskimo’s zijn duidelijk blanken met hun donkere huid, gitzwarte haren en Aziatische ogen… Zelf beschouwen ze zich ook niet als blanken/kaukasisch.

En Noorwegen werd van 1536 tot 1814 onderdeel van de unie Denemarken-Noorwegen: Danish overseas colonies and Dano-Norwegian colonies were the colonies that Denmark–Norway (Denmark after 1814) possessed from 1536 until 1953. At its apex, the colonies spanned four continents: Africa, Asia, Europe, and North America.
Kortom, bijna 3 eeuwen ondergedompeld in kolonialisme.

[ het ging over relatie van aanwezigheid koloniale geschiedenis met racisme ]

Roemenië is deels onderdeel geweest van diverse landen, waaronder Oostenrijk-Hongarije… dus?

Je moet niet al te strak naar huidige landsgrenzen kijken.
Ook landen die zelf geen koloniën hadden konden volop meewerken aan, en/of profiteren van de koloniën van de landen om hen heen. Het gaat er om of het gedachtengoed van koloniën en/of slavernij werd afgewezen of omarmd door de toenmalige bevolking.

Het enige voordeel van koloniën is dat landen mét koloniën na WO2 doorgaans te maken kregen met een grote instroom van mensen uit hun koloniën en daardoor heden ten dage wat minder racistisch zijn dan landen die zo een instroom nooit gekend hebben.

#2.4 Co Stuifbergen - Reactie op #2.3

De vraag is natuurlijk of het bezit/profijt van koloniën een verklaring is voor het bestaan van racisme.

#2.5 Frank789 - Reactie op #2.4

Als je denkt aan te tonen dat landen zonder koloniën net zo racistisch zijn dan moet je wel eerst onderzoeken wat je denkt te weten. Dat lijstje “landen zonder koloniën” valt dus vies tegen.
Voor de rest zie het laatste deel van #2.3

#2.6 Co Stuifbergen - Reactie op #2

Hongarije heeft tot de eerste wereldoorlog grote delen van Roemenië en andere buurlanden bezet.
In welke mate Hongarije destijds onafhankelijk van Oostenrijk was, is weer een andere vraag.

En Rusland heeft in de tijd van Tsaren Kazachstan, Uzbekistan, Tjsetsjenië, Georgië en Armenië veroverd.

Maar ik ben met SG eens dat het bezit van een kolonie niet nodig is om racistisch te zijn.

  • Vorige reactie op #2
#3 Joop

Etnisch profileren gaat heel ver. Aangemoedigd door politiek, bijvoorbeeld gemeente, die zegt dat de Antilliaanse dealers bij de hoerenbuurt aangepast moesten worden. Enige partij die daar tegen was dat er expliciet Antillianen in het voorgestelde beleid stond was GroenLinks. Daar had ik wel respect voor. Andere linkse partijen probeerden de woordvoerder op dat onderwerp over te halen, vergeefse moeite. Jammer dat ChristenUnie en een lokale linkse partij ook daarbij waren en het op een vriendelijke manier deden, zo van, joh, doe niet zo moeilijk niets mis mee.

  • Volgende discussie
  • Vorige discussie