Hillen’s heli, het geweld en Plan B

Toen de bemanning terug was en de evacué ook thuis, werd de Lynx op het Libische strand vooral kluchtig, iets voor Youp van ’t Hek. De Kamer buigt zich over alle blunders, maar of die nu zo interessant zijn?

Zorgelijk is wel de verhoudingen tussen de bestuurders en hun ambtelijke dienaren. Wat is er mis met de kwaliteit van de voorbereiding en de besluitvorming, als dit allemaal kan? Rutte gaf onmiddellijk aan dat hij op de hoogte was van de operatie en dat siert hem. Maar des te klemmender is de vraag: waarom is er niet beter politiek getoetst?

Elke dag krijgt een minister voorstellen voorgelegd. Die zijn soms gebaseerd op een uitdrukkelijke wens vanuit de politieke leiding, maar vaak ook op eigen initiatief vanuit de ambtelijke organisatie. Een beleidsmedewerker schrijft een verhaal, met kosten, uitvoerders, operationele risico’s en voordelen, juridische grondslagen. Als de taakverdeling dat vraagt, wordt afgestemd en gecoordineerd met andere departementen. Dat gaat gepaard met parafen uit het Haagse systeem; uiteindelijk wordt een voorstel, met een paraaf van minstens een secretaris generaal aan een minister of de ministerraad aangeboden.

De socioloog heeft daarvoor twee begrippenparen: “boven” en “onder”, almede “doel” en “middel”. De verdeling boven-onder karakteriseert de verhouding tussen bestuurder en ambtelijke organisatie: de politieke bestuurder is de baas en deambtelijke organisatie volgt en steunt.

De verdeling doel- middel sluit daarbij mooi aan. De politiek gaat over de doelen, de ambtelijke organisatie over de middelen. Dat is de theorie; wel hebben politiek en ambtenarij een professionele relatie met elkaar, dus over doelen en middelen bestaat tweerichting verkeer, open communicatie, waar in laatste instantie wordt beslist volgens de theoretische rolverdeling.

Wat zien we nu in het evacuatie-besluit? In elk geval dat vier ministers de verantwoordelijkheid nemen. Dat is op zich goed en conform de regels. Maar hoe kan, gegeven de geschetste praktijk, de uitkomst zo klunzig zijn? De vragen zijn al in overvloed gesteld: het was een geheime missie, maar dat wist niet iedereen. Een helicopter, die een half uur komt aanroffelen, is ook wel iets anders dan een zweefvliegtuig. Ik heb een paar hypothesen/verklaringen:

– De kwaliteit van het voorstel was beneden elk peil en dat is de ministers, mede wellicht door tijdsdruk en omdat ze het niet tesamen hebben besproken, ontgaan;
– Het voorstel was, anders dan voorgespiegeld, door zijn reserves en voorwaarden eigenlijk negatief, maar het is door de ministers gewild;
– Het voorstel is niet afkomstig uit een departement, maar gemaakt door een persoonlijk assistent of stafmedewerker;
– Er was geen voorstel vanuit een departement, maar alleen een idee van een der betrokken ministers.

Het is met name Pechtold, die het kabinet serieus de maat neemt: als onder druk, maar met de gegeven procedures en handelwijzen, zo’n mislukking mogelijk is, dan lopen we met de bezuinigingen op Defensie, de missie naar Kunduz, de no-fly zone boven Libië, onmetelijk grote risico’s. Over de JSF heb ik het dan nog niet.

Ooit heeft minister Kamp beweerd dat Nederland een rol moest vervullen in het ” hogere geweld-spectrum”. Maar de VVD weegt altijd heel zakelijk onze belangen af: dus de vraag wat ons belang is om in dat hogere geweldspectrum te acteren, is niet ongepast.

Ik geef toe: het gaat de rebellen in Libië nu beter. Alleen is Gadaffi niet verslagen: “mijn tent staat hier, hier ben ik”. Zijn retoriek is ijzingwekkend sterk. De vraag wordt in Amerika beter geformuleerd dan hier en Obama heeft het er lastig mee: hoe kunnen we vermijden in een langdurige woenstijnoorlog terecht te komen, waaruit we ons niet kunnen losmaken? Het is een simpele les, die bij Clausewitz en Sun Tzu al te vinden is: begeef je pas in een conflict, als je weet hoe je er weer uit kunt komen. Of: neem een risico als het onontkoombaar is, maar vermijd het vermijdbare gevaar.