Het rijzen en vallen van Boris Godoenov

Rondom een gouden stoel van vier meter hoog zingt een honderdkoppig koor dat het volk vertolkt Boris Godoenov toe, de man die volgens hen de vermoorde tsarevitsj Dmitri Ivanovitsj moet opvolgen. Het is zo’n beetje de opening van Moesorgski’s opera (naar Poesjkin’s drama uit 1831) die de Nederlandse Opera op dit moment opvoert in het Muziektheater in Amsterdam onder regie van Willy Decker en muzikale leiding door Alexander Lazarev. Het stuk is opgebouwd uit vier delen met zeven scènes en toont de opkomst en de val van de tsaar in de periode 1598 tot 1605.

Godoenov werkt zich tijdens het bewind van Ivan de Verschrikkelijke (1547 – 1584) op tot edelman en wordt zelfs benoemd tot Bojaar, de invloedrijke feodale Russische aristocratie. Wanneer de jonge tsarevitsj Dmitri wordt vermoord, bevindt Godoenov zich in een klooster waar hij zich beraadt op de aanvaarding van het ambt, ingegeven door de smeekgezangen van het volk. In 1598 gaat hij echter overstag en laat zich tot tsaar kronen. Al snel maken sombere voorgevoelens zich van hem meester. Godoenov wordt naarmate het stuk vordert steeds wanhopiger en sterft uiteindelijk doordat hij wordt achtervolgd door de demonen uit zijn verleden.

In het tweede deel zien we de monnik Pimen bezig zijn kroniek van Rusland te schrijven waarin hij Godoenov aanwijst als de moordenaar van de tsarevitsj. De leerling van Pimen, Grigori Otrepijev luistert aandachtig naar zijn leermeester en zweert dat Godoenov zal boeten voor de kindermoord. En daar komen de geschiedenis en het stuk van Poesjkin bij elkaar. Otrepijev blijkt zich namelijk later uit te maken voor Dmitri en is daarmee de eerste ‘valse Dmitri’ uit de Russische geschiedenis. Regelmatig verschenen er in die tijd namelijk mannen die zich uitmaakten voor de vermoorde zoon van de tsaar. Vanuit Polen-Litouwen leidde hij de opstand tegen Godoenov en na diens plotselinge dood in 1605 wist hij zelfs een jaar lang de positie van de tsaar te bekleden nadat hij met hulp van de Polen-Litouwers en Kozakken Moskou had veroverd. De Moskovieten kwamen hier echter tegen in opstand en na een jaar zat de laatste prins van de Rurik-dynastie, Vasili IV op de troon.

De herinnering aan het beeld van het vermoorde kind blijft Godoenov echter parten spelen. Dit wordt in het stuk prachtig geïllustreerd door borden met afbeeldingen van de jonge tsarevitsj die hij steeds onder ogen krijgt (vergelijkbaar met de filmposter van Being John Malkovich). De boerenopstanden en de hongersnoden tijdens zijn bewind daarbij opgeteld, zorgen ervoor dat Godoenov een zenuwinzinking krijgt en we zien tijdens het stuk de laatste sterfdagen van de ongelukkige tsaar die na zijn dood wordt opgevolgd door zijn zoon Feodor. Volgens de overlevering sterft Godoenov in 1605 vrij plotseling aan een hartstilstand, mogelijk door vergiftiging waarbij de ‘valse Dmitri’ hem opvolgt.

Boris Godoenov is een behoorlijk zwaar stuk. John Tomlinson legt veel drama in de rol van Godoenov en zet zijn aftakeling geloofwaardig neer. Ook het honderdkoppige koor is indrukwekkend om te zien en te horen evenals de Bojaren met wie Godoenov in conclaaf moet. Men heeft getracht door enkele luchtige scènes het drama te doorbreken, bijvoorbeeld in het derde deel waarbij dochter Xenia en zoon Feodoor samen met de voedster een papegaai proberen te vangen, maar deze scène is vrij langdradig en voegt nauwelijks iets toe aan het stuk. Het decor en de aankleding zijn prachtig verzorgd door John MacFarlane; de gouden zetel, het keizerlijke gewaad en de kroon van Godoenov en ook de ‘maquettes’ van goud die de gebouwen van het rijk van de tsaar voorstellen.

Het stuk dat ruim tweeënhalf uur duurt had van mij een uur korter gemogen. Maar misschien heeft dat wel meer te maken met mijn ongeduld want de scènes in de opera worden nu eenmaal vaak lang uitgerekt. Het publiek was het daar echter niet mee eens; de cast viel een staande ovatie ten deel die door de grootte ervan ruim twintig minuten in beslag nam.

Speeldata Boris Godoenov: wo. 8 okt., ma. 13 okt., do. 16 okt., zo. 19 okt., wo. 22 okt., za. 25 okt. en di. 28 okt. in het Muziektheater te Amsterdam.

Muziektheater