FC Twente ten onder aan schaamte

OPINIE - De bestuurscultuur die voetbalclub FC Twente de vernieling in heeft gedraaid is volgens Aart G. Broek exemplarisch voor gedrag in de gehele semi-publieke sector. De rol van de angst voor gezichtsverlies blijft hierin volgens hem onderbelicht.

In een eindeloze reeks commentaren op het falen van FC Twente blijft de feitelijke reden van de neergang ongenoemd. Bestuurders raakten het zicht kwijt op de beperkingen van het eigen kunnen en stortten de eigen organisatie zodoende in een weerzinwekkende ondergang. Alom werd dit betiteld als verblindende hoogmoed. Kom nou toch! We noemen die verblinding ‘schaamte’.

Symbolen van succes

Laten we om te beginnen de goudkoorts van de jaren negentig in herinnering roepen. Er leek geld in overvloed en aan de groei zou nooit een einde komen. Geïnspireerd door massaal bejubelde zonnekoningen uit het heuse bedrijfsleven begonnen bestuurders van onderwijsinstellingen, ziekenhuizen, zorggiganten, sociale werkvoorzieningen en woningcorporaties met publiek geld ondernemertje te spelen.

Hier mag gelezen worden dat die actoren uit de publieke sector gedrag en handelen uit de private sector selectief overnamen. Wanneer we in de (semi-)publieke sector niet tot de échte en zo bewonderde private sector behoren, kunnen we in ieder geval de façade ervan overnemen. Meer in het bijzonder werden de veronderstelde versierselen van succes gekopieerd: risico’s nemen, lef tonen, visionaire missie formuleren, maakbaarheid verkondigen aan de hand van meetbare verschijnselen, competitieve salarissen, bonussen, luxueuze kantoren en auto’s met chauffeur.

Wat inmiddels zo tastbaar is blootgelegd voor de genoemde sectoren, geldt evenzeer voor de voetbalreuzen. Ook die kenden de uiteindelijke bescherming van tientallen miljoenen aan publieke fondsen uit gemeentelijke kassen en overheidsbelastingen die naar tv-zenders stroomden. Dan is het aangenaam risicovol ondernemen op een ‘vrije’ voetbalmarkt.

Schaamte

Achter dit kopieergedrag ligt een reden die we allemaal heel goed kennen: schaamte. We verlangen acceptatie door de groep waartoe wij eigenlijk willen behoren. Sterker nog, we willen gewaardeerd, bewonderd en bejubeld worden. We vrezen de afwijzing door die groep. Niets pijnlijkers dan buiten de groep geplaatst te worden en te kijk te staan vóór die groep.

Ook bestuurders van voetbalgiganten willen voor vol aangezien worden, niet alleen door hun achterban maar evenzeer door de spelers van internationale, al dan niet beursgenoteerde ondernemingen.

In onze jeugd doen we allemaal pijnlijke ervaringen op met het ‘afgeserveerd’ worden: het slachtofferschap van kleineren, vernederen, buitensluiten. Eenmaal die schaamtepijn ervaren, leren we de dreiging razendsnel onderkennen: zoals we met vuur leren omgaan en het mijden zich te branden.

Schaamte is dan ook niet alleen de vernederende ervaring maar evenzeer de ángst dat we op enigerlei wijze zullen worden afgeserveerd. We haten schaamte en zetten alles op alles om het tegendeel te bewerkstelligen: waardering en bewondering.

Het voorkómen van schaamte-ervaringen is van levensbelang. Schaamte bedreigt onze primaire behoefte aan geborgenheid: de absolute noodzaak bij de groep te (blijven) behoren, die onze overlevingskansen zo groot mogelijk maakt. Wanneer falen dreigt en we zodoende vernedering vrezen, worden met pathologische passie nog meer risico’s genomen om prestaties te realiseren en af te dwingen. Die zouden een overdonderend applaus moeten opleveren.

Dergelijke risicovolle professionele verlangens naar bewondering haken vrijwel altijd aan bij ernstige schaamteproblemen op het persoonlijke vlak. Dit wordt keer op keer door de praktijk onderbouwd, waarin onder anderen Rijkman Groenink, Hubert Möllenkamp en Loek Hermans inmiddels als publieke prooi en zondebok fungeren. Daar kunnen we nu bestuurders van FC Twente aan toevoegen.

Tegenspraak

Met zicht op de reikwijdte van schaamte wordt het ook begrijpelijk waarom tegenspraak zo slecht geduld wordt in die competitieve omgevingen. Tegenspraak wordt systematisch opzijgeveegd, of zelfs opzijgeslagen, zeker wanneer een traject eenmaal is ingezet en de neuzen eindelijk dezelfde kant op lijken te staan.

Bestuurders, toezichthouders, directie, managers en professionals –zowel binnen als buiten de overheid– en, niet te vergeten, politici houden er niet van halver­wege te ke­ren. Zij geven de voorkeur aan het ten hele dwalen, wat het spreekwoord ook mag zeggen. Terugkeren op je schreden is een krenkende aantasting van de eigen identiteit, zelfs van een dusdanige ernst dat je nog slechts kunt volharden in je mogelijke ongelijk, de mankementen aan het zicht tracht te onttrekken en ondergeschikten tot stilzwijgen te dwingen. FC Twente geeft er indringende voorbeelden van te zien en er zullen er nog vele volgen.

Door onderbouwde kritiek staan we namelijk te kijk vóór de groep waartoe we behoren. Tegenspraak zorgt zodoende voor de dreiging van vernedering en voor potentiële uitsluiting van degene die wordt tegengesproken. Bij tegenspraak staat het prestige van zittende toezichthouders, bestuurders, (top)managers en diverse professionals op het spel. Koesterende waardering dreigt vernederende afwijzing te worden – kortom, schaamte.

Schaamtebestendig

Een commissie die de veronderstelde list en leugens bij FC Twente nader onder de loep neemt, zal in haar eindrapport onvermijdelijk voorstellen om krachtdadiger toezichthouders en minder eigenzinnige bestuurders aan te stellen, de organisatiestructuur te herzien, én om open participatie van diverse geledingen (waaronder spelers en supporters) te realiseren. Sprankelende verlangens voor een paradijselijke toekomst, maar zinloos wanneer we de sociaal-emotionele kracht van schaamte niet onderkennen.

We hebben vooral bestuurders nodig die ‘schaamtebestendig’ zijn. Met andere woorden, zij dienen voldoende eigenwaarde te hebben om zich niet verlangensvol te spiegelen aan de giganten van de private markt én om –van het allergrootste belang– tegenspraak te durven geven én nemen binnen de eigen groep en ongeacht de positie daarbinnen!

Eigenlijk heb je geen onderzoekscommissie nodig om dit op tafel te leggen.

Dr. Aart G. Broek is deskundige in conflict-, agressie- en geweldbeheersing en auteur van De terreur van schaamte; Brandstof voor agressie (2015) en Dwarsliggers; Tegenspraak onder schaamteloos leiderschap (2013).