Bij de filosofie van Seneca en Epiktetos krijgt de moderne lezer al snel het idee dat de gegeven adviezen makkelijker zijn gegeven dan opgevolgd. Daar waren ze zich zelf ook van bewust. Het accepteren van de dingen zoals ze zijn, en het leren om daar zelfs van te houden, is volgens de late stoïcijnen niet zomaar te bereiken door genoeg kennis te vergaren, zoals de vroege stoïcijnen meenden. Het is een geestelijke oefening.
Het overwinnen van woede vergt al een hele inspanning. En het overwinnen van verdriet lukt Seneca absoluut niet, geeft hij zelf toe, in het bijzonder waar het gaat om het verlies van dierbaren.
Oefening baart kunst
Maar wie het niet probeert, komt nergens. Seneca raadt zijn lezers aan om filosofische inzichten innerlijk te blijven herhalen, als waren het gebeden. De ware stoïcijn prent zich als ochtendritueel in hoe de zaken in elkaar zitten, spreekt zichzelf gedurende de dag continu toe, en herhaalt voor het slapengaan nogmaals die wijsheden.
Dit stoïcijnse zelfprogrammeren lijkt haaks te staan op het ‘volgen van je gevoel’, dat in onze tijd zo populair is. Tegenwoordig gaan de meeste mensen ervan uit dat iemand eerst een gevoel heeft, en op basis daarvan een keuze maakt. In de stoïcijnse leer is het gevoel juist iets dat rationeel geprogrammeerd kan worden. Iemand maakt een keuze, en zijn gevoel volgt die keuze. Iemand die bijvoorbeeld de keuze maakt om vriendelijk te blijven tegen een onbeleefde klant zal zich vervolgens ook daadwerkelijk meer beheerst en kalm voelen dan iemand die zich laat gaan, althans volgens de stoïcijnse leer. De moderne psychologie toont aan dat die stoïcijnse gedachtegang helemaal zo gek nog niet is.
Sociale psychologie
In de moderne sociale psychologie is een effect beschreven wat men ‘cognitieve dissonantiereductie’ noemt. Bij cognitieve dissonantiereductie passen mensen hun gevoel aan wanneer zij te maken krijgen met tegenstrijdige overtuigingen en overtuigingen die tegenstrijdig zijn met de situatie.
Zo zal iemand die gedwongen wordt in een blauwe auto te rijden terwijl hij oorspronkelijk een rode auto mooier vindt, na een paar maanden rijden in zijn nieuwe auto het blauw vanzelf meer gaan waarderen. Uit verschillend onderzoek blijkt zelfs dat wanneer iemand gedwongen wordt een vervelende taak uit te voeren, hij of zij dat werk als meer positief gaat ervaren. En wanneer wij iemand die wij zeer waarderen een kunstwerk horen aanprijzen dat we oorspronkelijk afzichtelijk vonden, waarderen we niet zelden nadien dat kunstwerk toch beter.
Hier zien we dat we emoties onbewust aanpassen aan onze situatie. Gevoelens veranderen naar aanleiding van de keuzes die we gemaakt hebben, en naar aanleiding van de keuzes die voor ons gemaakt zijn. Gevoelens vallen kortom te beïnvloeden, we kunnen onszelf tot op zekere hoogte herprogrammeren. Dit is het uitgangspunt van cognitieve therapie in de psychologie. Het stoïcijnse programmeren van de geest loopt daarop vooruit.
Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.
Reacties (1)
En dit is waarom de stoa heel stoer lijkt maar uiteindelijk in ultimo de leer der lafbekken is. Als je dan toch verkiest te lijden, doe dit dan voor waar je voor staat. Wend de wil aan voor waar die voor is: voor wat je wil en wat belangrijk voor je is – of je het nu bereikt of niet.