Een oorlogszuchtige natie

RECENSIE - ‘We moeten weer oorlogen winnen.’ Met deze uitspraak raakte Donald Trump bij zijn electoraat ongetwijfeld een gevoelige snaar. Zijn suggestie dat Amerika de laatste tijd alleen maar oorlogen verliest, raakt aan de diep gewortelde angst dat de American Century ten einde is, en dat de Verenigde Staten de weg zal gaan van alle eerdere wereldrijken, richting vernedering en vergetelheid.

Die angst heerst al geruime tijd, eigenlijk sinds de Vietnamoorlog, de oorlog die aantoonde dat de supermacht niet oppermachtig was. Sinds de Tweede Wereldoorlog beschouwde de Verenigde Staten zichzelf als de politieagent van de wereld en gold het Amerikaanse leger als het arsenaal van de democratie. De Vietnamoorlog verstoorde deze illusie en veroorzaakte een diep trauma. Zo’n twintig jaar later bood de (uitgelokte) Irakoorlog een ideale kans om die smet te verwijderen en de Tweede Wereldoorlog (en dan vooral de morele rol van de Verenigde Staten daarin) nog eens na te spelen. Het zou weer een ‘goede’ oorlog worden, ter verbreiding van vrijheid en democratie, maar dan versie 2.0: uitgevoerd met zo min mogelijk manschappen en met zo veel mogelijk technologie.

De Verenigde Staten vielen Irak binnen nog voordat de operaties in Afghanistan (tegen de Taliban en Osama bin Laden) waren afgerond. Beide oorlogen draaiden uit een slepend conflict waaraan geen eer te behalen viel. En zo keerde het Vietnamgevoel toch terug. En weer is er dat verlangen om dat gevoel te bestrijden door middel van een nieuwe oorlog, opnieuw volgens het inmiddels zeventig jaar oude scenario.

Trumps uitspraak laat nog iets anders zien. Oorlog, en dan vooral succesvol oorlog voeren, is inmiddels dé graadmeter geworden voor nationale vitaliteit. De Verenigde Staten zijn er pas weer bovenop als ze kunnen laten zien dat ze oorlogen kunnen winnen. Oude graadmeters, zoals culturele hegemonie of het succesvol uitdragen van de westerse democratie, zijn hiermee naar de achtergrond gedrongen.

Die nadruk op oorlog is ook te merken in de boekhandel. Naast de boeken over de toekomstige rol van de Verenigde Staten, vol wijze raad over hoe het verval gekeerd kan worden, verrijzen er al jaren regelmatig stapels van vuistdikke boeken gewijd aan het fenomeen ‘oorlog’, waarin met een overvloed aan historische informatie en quasi-causale redeneringen duidelijk wordt gemaakt dat oorlogen onvermijdelijk zijn, dat ze onderdeel uitmaken van de menselijke natuur, of zelfs dat oorlogen heel nuttig zijn.

Tot de eerste categorie (‘onvermijdelijk’) behoren boeken als War in Human Civilization (2008) van Azar Gat, en Cultures of War (2008) van Martin van Creveld. Laatstgenoemde auteur verzet zich tegen de neiging om oorlog af te doen als iets smerigs, of iets uit het verleden. Oorlogen horen erbij en het is onverstandig om de ‘oorlogscultuur’ (van gedenken tot bewapenen) te verwaarlozen. (in zijn conclusie, p. 517):

Als er oorlog gevoerd moet worden, en zeker als men dat succesvol wil doen, dient de oorlogscultuur in stand gehouden te worden.

Daarnaast zij er auteurs die blijven volhouden dat de mens vredelievend is en dat oorlog vermeden kan worden, zoals Steven Pinker met zijn Better Angels of our Nature‘uit 2011 en John Horgan met The End of War in 2012. Maar dergelijke ‘softe’ werken werden weer gevolgd door ‘realistische’ werken zoals van Creveld, of zelfs boeken als War! (what is it good for?) van Ian Morris (2014).

Morris, hoogleraar in Stanford en eerder al auteur van Why the West rules – for now, beweert in War! dat oorlogen de motor zijn achter de vooruitgang van de beschaving: ‘over de lange termijn heeft oorlog ons meer rijkdom en veiligheid gebracht.’ Dit boek eindigt, hoe kan het ook anders, met een hoofdstuk getiteld: ‘Laatste hoop voor de wereld: Het Amerikaanse wereldrijk, 1989 – ?’

Inmiddels is er weer een nieuwe stapel in de boekhandel verrezen, van Walter Scheidels The Great Leveler. Opnieuw een veel te dikke dikke (ruim 500 pagina’s) ‘wereldgeschiedenis van de oorlog’ met als voornaamste conclusie dat rampen, en dan met name oorlogen, heel nuttig zijn want ze zorgen voor gelijkheid. Alle samenlevingen, zo constateert Scheidel (en hij levert in het boek de cijfers die hij daarvoor nodig heeft), neigen naar toenemende ongelijkheid. De rijken worden steeds rijker, de armen steeds armer. Mocht u dat ongewenst vinden – welnu, de enige kracht die dit proces kan keren (of beter, die de samenleving verwoest en een meer egalitaire kan doen ontstaan) is een grote ramp zoals de Pest of de een oorlog. (Scheidel gebruikt daarbij het beeld van de vier Apocalyptische Ruiters, wat het momenteel goed doet in de Verenigde Staten.)

The Great Leveler is geen pleidooi voor oorlog, maar wel het zoveelste pleidooi om oorlog te beschouwen als een ‘natuurlijk’, onvermijdelijk en zelfs ‘goed’ onderdeel van de menselijke geschiedenis. Zonder grote oorlogen, zo suggereert Scheidel, (want op grote, verwoestende epidemieën hoeven we niet meer op te rekenen), groeien we met z’n allen naar een volstrekt onaanvaardbare maatschappelijke situatie waarin, om maar een voorbeeld te geven, de acht rijkste mensen net zo veel bezitten als de arme helft van de wereldbevolking. In die toestand verkeren we nu. En alleen een grote oorlog kan uitkomst bieden.

Een dergelijk ‘realisme’ maakt gemakkelijk indruk. NRC Handelsblad besteedde op 6 mei niet minder dan drie volle pagina’s aan dit boek, zij het wel met kritische commentaar van Nederlandse historici. Want er valt wel wat af te dingen op Scheidels ijzeren schema.

Maar interessanter dan het academisch gezaag aan zijn stoelpoten is het achterliggende fenomeen, het ook door hem uitgedragen geloof in de onvermijdelijkheid van oorlog en geweld, en de naïviteit van zoiets als ‘wereldvrede’. De opvatting dat oorlog een natuurlijke staat van de mens, werd in vroeger dagen eigenlijk alleen uitgedragen door het fascisme en nationaalsocialisme. Waarbij zij de strijd om het bestaan van volkeren (of rassen) ook nog op Nietzschiaanse wijze verheerlijkten.

Het is merkwaardig dat dit ‘oorlog is goed’ tegenwoordig ook in academische kring weerklank vindt. Maar ja, dat komt ervan, wanneer het vermogen om oorlogen te winnen naar voren wordt geschoven als een objectieve graadmeter voor de vitaliteit van een volk, natie of beschaving. Een dergelijke visie leidt tot het bewust opzoeken, creëren van een oorlog die die vitaliteit zal bewijzen.

Walter Scheidel, The Great Leveler, Princeton University Press, 30 euro.