Een kleine filosofie van de contra-kennis

ACHTERGROND - Alweer een hele tijd geleden blogde ik over mijn artikel in Kleio, waarin ik het begrip contra-kennis introduceerde. Dat artikel ging over de kruistochten, meer speciaal: over de samenwerking tussen christenen en moslims tijdens de kruistochten, en het gebruik dat er van de geschiedenis van de kruistochten wordt gemaakt door verschillende kampen in het moderne politieke spectrum.

Ik noemde daarbij de evolutieleer en de klimaatsverbetering als voorbeelden van vakgebieden waar ook contra-kennis rondwaart. In een andere post noemde ik de door het westen overgenomen kennis van de Arabieren als een laatste voorbeeld. In de eerste post probeerde ik een definitie te geven van wat contra-kennis was.

Een manier van wetenschapsbeoefening die zich afzondert in facties en primair ten dienste staat van de politieke doelen van die facties

Daar gaf ik een paar voorbeelden bij: creationisten die met eigen wetenschappers, eigen onderzoeksscholen en eigen publicaties, die ook bij voorkeur naar elkaar verwijzen in plaats van naar iemand ‘van buiten’, proberen de evolutietheorie onderuit te schoffelen; culturalisten die menen dat de moslims alleen kennis van andere volken hebben doorgegeven, kennis die bovendien ook via andere kanalen beschikbaar was, om het belang van de islam als invloed op de ontwikkeling van de westerse cultuur te bagatelliseren.

Mijn definitie dekt het doel van contra-kennis – primair ten dienste staan van eigen politieke doelen – en de organisatie – afgezonderd in op zichzelf gerichte facties – maar geeft niet goed aan wat het nu eigenlijk is. Daar ben ik ook nog niet helemaal uit, maar er zijn wel een aantal kenmerken – die ik hieronder inventariseer – die de aanpak van culturalisten, klimaatsceptici, creationisten en andere apologeten gemeen hebben en die mogelijk kunnen leiden tot een betere definitie van het begrip: contra-kennis…

…doet aan cherry picking

Geen contra-kennis zonder het selectief gebruik van feiten, bronnen, onderzoeksresultaten en citaten. Niet alles wat cherry picking is, is ook meteen contra-kennis, maar een knappe jongen die contra-kennis weet te produceren zonder. Het is theoretisch wel mogelijk trouwens, zie hierna.

…dient zonder bezwaren een politiek doel

Klimaatsceptici twijfelen aan de reguliere wetenschap rondom de ontwikkeling van de globale temperatuur, maar hun bevindingen worden doorgaans direct gebruikt om onwelkome bestuursmaatregelen te voorkomen of verzachten, geen klimaatscepticus die daar wat van zegt of dat gegeven problematiseert.

Creationisten willen voorkomen dat aan hun geloof tegenstrijdige ideeën ingang vinden in het onderwijs. Dat heeft een religieuze motivatie, maar het is een politiek doel. Geen creationist die daar wat tegen heeft.

Culturalisten brengen meningen aan de man over historische gebeurtenissen in een ver verleden, maar zetten die – zonder enige problematisering – in in de discussie over de ‘multiculturele samenleving’ nu.

…werkt in facties

Contra-kenners hebben rugdekking nodig – anders sta je er maar alleen voor – die doorgaans wordt gecreëerd door een eigen club te vormen waarbinnen iedereen gebruik maakt van elkaars bevindingen en publicaties.

Bij creationisten zie je dat het duidelijkst. Die hebben eigen wetenschappers, eigen tijdschriften en eigen netwerken om aan contra-kennisverspreiding te doen.

Dat maakt het ook mogelijk om in discussies met buitenstaanders op de proppen te komen met argumenten van het type: ‘maar kent u het goed gedocumenteerde onderzoek van meneer X dan niet?’ of: ‘hoezo houdt u eigenlijk uw vakgebied bij als u tijdschrift Y niet eens inziet?’ Waarmee ik bij het volgende punt kom.

…brengt zo nodig tegenstanders in discrediet

Er bestaat contra-kennis zonder persoonlijke aanvallen, maar het kan ook zo ver gaan als het opzetten van een complete complottheorie.

Onder Lijkwade van Turijn-aanhangers waart een verhaal rond over de (zelf)moord van een laboratoriummedewerker van één van de centra die de – fatale – koolstofdatering uitvoerde, waarmee gesuggereerd wordt dat er sprake zou zijn van een cover up.

Ongeacht of dat waar is (de man was in werkelijkheid al jaren zwaar depressief), moet zoiets niet blijken uit persoonlijke omstandigheden, maar uit de feitelijke onderzoeksresultaten.

Ergens in het midden zit bijvoorbeeld Arabist Hans Jansen die het in zijn boek over de kruistochten bestond om niet onvermeld te laten dat Thomas Asbridge – die enkele aan Jansen onwelgevallige meningen debiteerde over de kruistochten – zijn boeken geschreven had in Londen, waar toch wel héél veel moslims wonen.

…biedt argumenten aan tot een exact uitgekiend niveau

Ik vermoed dat juist dit kenmerk van contra-kennis contra-kennis maakt, maar ik moet de cryptische omschrijving in het kopje vrees ik even uitleggen. Contra-kenners bieden tegenargumenten tot een bepaald niveau van nuancering of kenniscomplexiteit, waarbij gebruik gemaakt wordt van het feit dat boven dat niveau de stof ineens veel moeilijker wordt.

Een simpel voorbeeld. Er zijn islam-apologeten die beweren dat Mohammed in het bijbelboek Hooglied al voorspeld wordt (in 5:16). Het leren lezen van Hebreeuwse letters is vrij eenvoudig en het feit kan dan ook tamelijk makkelijk worden gechecked: het klopt, de letters מחמד, mhmd staan inderdaad in de Hebreeuwse grondtekst en ze vormen ook het Hebreeuwse equivalent van het Arabische محمد, mḥmd. Maar je moet iets van Hebreeuwse grammatica weten om te herkennen dat er een meervoud staat – mhmdim, dus waar zijn de andere Mohammeds dan? – en iets aan woordenschat beheersen om te zien dat de naam Mohammed hier totaal niet in het zinsverband past. Je moet weten wat een concordantie is, en hoe je die kunt gebruiken, om erachter te komen dat hetzelfde woord nog twaalf keer elders in de bijbel voorkomt en ook in die contexten niet als een eigennaam kan worden opgevat.

Recentelijk maakte een klimaatscepticus gebruik van reguliere onderzoeksresultaten om aan te tonen dat de temperatuur in Nederland helemaal niet steeg. Eén van degenen die gehakt maakte van die stelling had nevenstaande illustratie nodig om te laten zien hoezeer hier sprake was van cherry picking.

Het is een ingewikkeld diagram waar je even op moet studeren voor je begrijpt wat ermee wil worden gezegd. Het zijn niet alleen mensen met een tekort aan intelligentie of doorzettingsvermogen die op zo’n moment afhaken. Ook mensen met een normale tot hoge intelligentie haken af wanneer ze te druk zijn of anderszins geen tijd hebben.

Tenslotte zijn er die uit managerial habit terugdeinzen voor inhoudelijke bijdragen, daar hebben ze personeel voor. Diezelfde managerial habits zorgen er ook vaak voor dat er niet altijd even goed naar dat personeel geluisterd wordt. Herkent u de bestuurder al?

…speelt op ongeloof bij het publiek

Wie bovenstaande klimaatgrafiek eenmaal heeft begrepen, komt tot de conclusie dat de scheikundige en statisticus die ermee wordt bekritiseerd een wel héél vergaande fout heeft gemaakt. Een fout die iemand die van de toch bepaald lastige vakken scheikunde en statistiek is, nooit zou maken. Dat ben je althans geneigd te geloven. De conclusie ligt dan voor de hand: de criticus zal het ook wel scherp spelen en de hele zaak zal vast een stuk ingewikkelder en genuanceerder liggen.

Het zou best eens zo kunnen zijn dat dit punt slechts een effect van het voorgaande is en geen bewuste aanpak, maar het verklaart wel waarom contra-kenners graag gebruik maken van wetenschappers met enige reputatie in of rond het gebied waarover ze praten. Bovenstaande scheikundige cum statisticus-met-een-mening-over-de-klimaatverbetering is er één en ik noemde Arabist Hans Jansen al uit het culturalistische kamp.

…is genest in een paradigma

Net als dat contra-kenners bij voorkeur verwijzen naar andere contra-kenners, maakt goed uitontwikkelde contra-kennis gebruik van andere contra-kennis. Lijkwade van Turijn-aanhangers en jonge-aarde-creationisten hebben vaak hele theorieën paraat over de onbetrouwbaarheid van isotopendateringen, waaronder de koolstofmethode. Dat zijn vaak imposante lijsten van fouten die ooit zijn gemaakt met dateringen in combinatie met gewoon reguliere wetenschappelijke kennis.

Dat bijvoorbeeld te dateren materiaal in de loop van zijn geschiedenis verarmt of verrijkt kan zijn geraakt met het te onderzoeken isotoop, waardoor een datering verkeerd kan uitvallen, is gewoon wáár. Dat voor dergelijke processen correctiemethodes beschikbaar zijn trouwens ook, maar voordat ik u mijn hele verhaal over isotoopfractionering heb uitgelegd, ben ik wel een blogpost of drie verder (zie twee punten hiervoor).

Met culturalisten kun je doorgaans over elk denkbaar aspect van de islam een boom opzetten. Ze weten vaak zoveel beter wat islam inhoudt dan moslims zelf, dat je inmiddels kunt spreken van een eigen theologische school, een islamitische stroming buiten de islam.

Het stelsel, of misschien is ‘bouwwerk’ een beter woord, van elkaar wederzijds ondersteunende stukjes contra-kennis zorgt ervoor dat afzonderlijke standpunten erbinnen veel lastiger kunnen worden ontkracht. Wie het hele bouwwerk bij de hoorns wil vatten, zit al snel met het probleem waar in vredesnaam te beginnen.

…maakt goed gebruik van de 80-20-regel

Iedereen die ooit iets over management heeft geleerd, kent de uitspraak dat je 80% van het werk in 20% van de tijd doet, maar dat de laatste 20% van het werk zo lastig is dat je er de resterende 80% van je tijd aan kwijt bent. Bij wetenschap werkt dat ook ongeveer zo: de eenvoudige beginselen vergen enige inspanning, maar het wordt pas echt lastig bij de toepassing in de praktijk, de ifs and buts, de nuances.

Wetenschap gaat voor het maximum en gooit zich in die laatste 80% tijd en moeite, want het wil begrijpen, kennis oogsten. Contra-kenners hoeven zo ver niet te gaan: het optimum is genoeg, want daar oogst je de grootste hoeveelheid resultaat tegen de kleinst mogelijke inspanning. Dat resultaat is geen kennis, maar politieke medestanders, kiezers, publieke invloed.

Naschrift

Bij het zoeken naar een passend plaatje bij het begrip contra-kennis kwam ik er achter dat er in 2008 een boek verschenen is met de titel Counter Knowledge, van Damian Thompson, dat ook ongeveer gaat over waar ik hierboven over schrijf. Tot mijn grote teleurstelling ben ik dus niet de uitvinder van het begrip…