Duopolie | Regels voor Astro-tv

COLUMN - Rambam had vorige week een uitzending waarin de programmamakers infiltreren bij de paranormale advieslijn Astro-tv. Met een paar goedgekozen ‘paranormale’ clichés  in hun sollicitatiegesprek sleepten ze een contract als medium in de wacht. Eenmaal aan de slag, ontdekten ze dat veel bellers serieuze financiële of medische problemen hebben. Door deze kwetsbare mensen met banale adviezen tegen 90 cent per minuut aan het lijntje te houden draait Astro-tv een miljoenenomzet.

Hoewel het hilarische televisie oplevert, vragen veel mensen zich af of er niet iets tegen zulke geldklopperij ondernomen moet worden, bijvoorbeeld in de vorm van een verbod. Er zijn precedenten voor dit soort acties. De Belgische minister van Media en Armoedebestrijding verbood Astro-tv in 2012 omdat het vooral ‘de zwaksten in de samenleving’ zou treffen. Ebay verbood in datzelfde jaar de verkoop van metafysische objecten en adviessessies, omdat zulke transacties vaak “complicaties” opleveren.

Hoewel een verbod tegemoetkomt aan een (terecht) gevoel van morele verontwaardiging, moet voor het verbieden van vrijwillige transacties tussen privépersonen wel een hele goede reden bestaan. Het OM zou bijvoordeeld kunnen kijken of er sprake is van oplichting. Artikel 326 van het Wetboek van Strafrecht spreekt van oplichting als iemand door middel van een ‘valse hoedanigheid’, ‘listige  kunstgrepen’ of een ‘samenweefsel van verdichtsels’ een ander geld of goederen afhandig maakt met het oogmerk om zichzelf te bevoordelen.

Waarschijnlijk is het moeilijk te bewijzen dat Astro-tv aan deze voorwaarden voldoet.  Ten eerste doet Astro-tv geen concrete beloften, en geeft zelfs (enigszins verstopte) waarschuwingen: Aan het einde van een korte promotievideo voor elk medium op de website wordt gesteld dat het geen substituut voor een arts is. Ten tweede is het moeilijk te bewijzen dat de mediums niet daadwerkelijk in hun advies geloven en dus met valse intenties handelen. Het medium Jomanda werd vrijgesproken in de geruchtmakende zaak Millecam, omdat het hof een opzettelijke benadeling van haar cliënt onbewezen achtte. Tenslotte: het initiatief gaat uit van de bellers, en het is niet uit te sluiten dat zij een zeker mate van troost beleven aan een luisterend oor, ondanks (of juist door) de onzinnige adviezen.

Zelfs als een verbod op andere rechtsgronden mogelijk zou zijn, roept het nogal wat praktische vragen op: moeten we ook gokspelletjes, religieuze rites, horoscopen,  en allerlei vormen van niet-wetenschappelijk advies verbieden? Hoewel Astro-tv schrijnende slachtoffers maakt, lijkt een algemeen verbod dus geen aantrekkelijke optie. Dit verklaart wellicht waarom een eerdere infiltratie-uitzending wel tot Kamervragen maar niet tot politiek resultaat heeft geleid.

Veelbelovender, hoewel juridisch ook niet eenvoudig, is onderzoek naar lichtere vormen van regulering. Een voorbeeld is een verplichting om bellers met grote psychische of financiële problemen naar een specialist te verwijzen. Het naleven van zo’n zorgplicht kan steekproefsgewijs worden gecontroleerd. De overheid kan ook een prominente bijsluiter voor paranormale diensten eisen in de trant van ‘lenen kost geld’ of  ‘rokers sterven jonger’. Een bellijn van Astro-tv zou bijvoorbeeld de boodschap ‘Deze dienst is niet gekwalificeerd voor medisch of financieel advies, en kost 90 cent per minuut’ kunnen laten horen. Zo’n boodschap zal de meeste bellers waarschijnlijk niet afschrikken, maar ze kan wel grenzen aan de gevolgen van een consult stellen.

Met deze maatregelen wijst de overheid klant en medium met enige nadruk op hun verantwoordelijkheid, zonder terug te vallen een paternalistisch en juridisch moeilijk hanteerbaar verbod.