dossier

Tweede Kamerverkiezingen 2025

Stembureau Winterswijk Foto Ciell, CC BY-SA 4.0 , via Wikimedia Commons.


Alles over (de aanloop naar) de Tweede Kamerverkiezingen van 29 oktober 2025


Foto: Frédéric BISSON (cc)

Stemtijd stemfietijd. Maar je kleuter is te gevaarlijk

Er wordt weer gekozen, en ik verbaas me steeds maar weer over de stemfie. De Kiesraad heeft er blijkbaar geen enkel bezwaar tegen als je een selfie maakt waarop je ingevulde stembiljet zichtbaar is, maar een kind meenemen in het stemhokje? Dat mag niet, “in verband met het stemgeheim”. Alleen als de voorzitter ervan overtuigd is dat het kind geen invloed kan uitoefenen, bijvoorbeeld omdat het nog vooral op potloden kauwt in plaats van ermee kleurt, wordt een uitzondering gemaakt.

Het is een merkwaardige tegenstrijdigheid. De staat vertrouwt op de standvastigheid van burgers met een telefoon, maar niet op die van die met een kleuter. Een foto van je keuze delen met een publiek dat wél kan lezen, oordelen en liken is blijkbaar minder controlerend of bedreigend dan de aanwezigheid van een kind dat nog niet kan spellen. Het stemgeheim wordt hier niet beschermd, maar geritualiseerd: de oude regels zijn belangrijker dan de veranderende realiteit die ze moeten beveiligen.

Want waar ligt de echte dreiging van beïnvloeding? Niet bij het kind dat het potloodje het liefst mee zou nemen, maar bij de druk buiten het hokje. Dwingende partners die “even overleggen”, werkgevers die subtiel aanmoedigen “voor stabiliteit te kiezen”, kerkgemeenschappen die hun stemadvies op de kansel projecteren, of criminele organisaties die hun belangen behartigd willen zien worden: dat zijn de echte erosies van het stemgeheim. Toch is daar geen regel voor. En sinds de stemfie kan je ‘bewijzen’ dat je gedaan hebt wat je is opgedragen. Maar de Kiesraad houdt zich liever bezig met de hypothetische macht van een kleuter dan met de feitelijke macht van algoritmes, sociale of echte druk en digitale echo­kamers.

Foto: Frédéric BISSON (cc)

Een publicatieverbod voor verkiezingspeilingen?

COLUMN - In landen zoals Frankrijk, Italië, Polen, Griekenland, Luxemburg en Cyprus is het verboden om vlak voor verkiezingen de resultaten van peilingen te publiceren. In Nederland staat een publicatieverbod opnieuw ter discussie. ‘De verslaving aan peilingen wordt iedere ronde erger’ schrijft Trouw. Deze krant vindt dat een verbod op publicatie in de slotfase van de campagne moet worden overwogen.

Campagnestrateeg Marije Brinkhorst pleit in de NRC voor terughoudendheid in de laatste weken. ‘Media verslaan de campagne met de peilingen als een paardenrace: wie ligt op kop? Wie valt terug? Redacties bepalen hun gastenlijst op basis van wie het goed doet in de peilingen. Bij televisiedebatten worden partijen uitgenodigd die hoog staan in de peilingen. Het gevolg is een zelfversterkend mechanisme: wie in de peilingen stijgt, krijgt meer aandacht, groeit verder, en bepaalt zo de dynamiek van de hele campagne.’ Want het band-wagon-effect leert ons al jaren: de meeste mensen willen bij de winnaar horen. Het gevolg is dat er niet of nauwelijks meer over de inhoud wordt gesproken. De show, de wedstrijd tussen koplopers trekt alle aandacht weg van de politieke thema’s die het verschil zouden moeten maken. Brinkhorst: ‘Laat de laatste week van de verkiezingen weer gaan over ideeën, waarden en plannen. Er is immers genoeg te bespreken over waar we als land naartoe willen. Niet over wie er toevallig die week in de lift zit.’

Foto: Frédéric BISSON (cc)

De ongewisse flirt van Rob Jetten

Rob Jetten lijkt de laatste tijd steeds meer te flirten met rechts. Wie luistert, hoort het schuiven. Hij benadrukt dat de keuze in de politiek “niet zozeer over rechts of links” gaat. Dat klinkt als de openingszin van iemand die alvast een uitweg zoekt voordat de avond goed en wel begonnen is. D66, ooit het geweten van het ‘redelijke midden’, maakt zich op voor weer een ronde ideologische Tinder: swipen naar wie de macht heeft, niet per se naar wie de principes deelt.

De partij lijkt te leven van ambiguïteit. D66 is een kameleon die in elke coalitie van kleur verandert. In een kabinet met linkse partijen verdedigen ze de rechtsstaat en het klimaat. In een kabinet met rechts dereguleren ze de markt en praten ze over “persoonlijke verantwoordelijkheid”. Dat is niet ideologische lenigheid, dat is strategische vloeibaarheid: alles om in de regering te mogen zitten.

Zo bezien is het logisch dat Jetten de afgelopen tijd opvallend vaak tegen rechts-conservatieve thema’s aanschurkt. Hij flirt met patriottisme, spreekt over “een sterk Nederland” op een toon die een PVV’er of VVD’er niet zou misstaan, en laat de deur open voor samenwerking met partijen op de radicale rechterflank. Tegelijk probeert de partij links-progressief Nederland ook te paaien.

Foto: Frédéric BISSON (cc)

Buitenlandbeleid: De respons op een kantelende wereldorde

De wereldorde is de afgelopen twee jaar in rap tempo aan het kantelen, de defensie-uitgaven worden flink opgeschroefd, in Nederland namen honderdduizenden mensen deel aan de Gazaprotesten en de spanningen over Gazabeleid leidden tot de val van een reeds gevallen kabinet. Ondanks dat lijkt het buitenlandbeleid zoals gebruikelijk een ondergeschikte rol te spelen in de verkiezingscampagnes, constateert Laurien Crump.

In het RTL-televisiedebat van zondagavond 19 oktober werden wonen, migratie en zorg als de drie belangrijkste thema’s belicht. Er valt op het gebied van buitenlandbeleid echter wel degelijk wat te kiezen. Dat komt met name door de manier waarop en de mate waarin de grootste partijen de veranderingen op geopolitiek niveau meewegen. In dit artikel worden die verschillen geanalyseerd, aan de hand van de verkiezingsprogramma’s van de partijen die volgens de huidige peilingen tot de vijf grootste behoren (PVV, CDA, GroenLinks-PvdA, D66 en de VVD).

Oekraïne

Op het gebied van Oekraïne is de overeenstemming het grootst. Alle partijen in kwestie zijn het erover eens dat Rusland de agressor is en Oekraïne volop gesteund moet blijven worden. Zelfs de PVV heeft steun aan Oekraïne expliciet opgenomen in het verkiezingsprogramma in tegenstelling tot het PVV-programma uit 2023. Wilders gaat nog een aanzienlijke stap verder dan voorheen door de NAVO “de hoeksteen van ons defensie- en veiligheidsbeleid” te noemen en daarmee het atlantisme dat al tijdens de Koude Oorlog hoogtij vierde te omarmen. Volgens de PVV moet Turkije echter uit de NAVO – een vanuit PVV-perspectief logische, doch irreële maatregel, die vooral voor de bühne lijkt te zijn – en volgens GroenLinks-PvdA en de VVD moet Oekraïne er juist in.

Foto: Frédéric BISSON (cc)

Nieuwe politieke partijen – de debutanten: Partij voor de Rechtsstaat

In de media zie en hoor je bovenal de vijftien partijen die nu al in de Tweede Kamer zitten. Maar u bent misschien op zoek naar een alternatief? Misschien zit dat tussen de zeventien andere partijen die 29 oktober hopen op uw stem.

Denk aan de stugge volhouders en herintreders, aan de afsplitsers of aan de enige twee echte debutanten, waarvan in ons vorig artikel Ellect al is belicht. Vandaag richten we ons op de Partij voor de Rechtsstaat, hierna te noemen als PvdR.

Als Nederland iets nodig heeft na de komende verkiezingen, dan is het wel een partij die de rechtsstaat echt serieus neemt. Zou deze nieuwe politieke partij dat kunnen zijn?
Daarover later meer, maar eerst, helaas, een minpunt. De partij heeft, tot op het moment van dit schrijven, geen zelfstandige openbaar toegankelijke website. [1] Wie meer van de partij wil weten moet naar de Instagram, Facebook of via LinkedIn naar de Linktree-pagina van de partij. Daar vindt u dan het partijprogramma.

Wie geen toegang heeft tot een van de platforms moet zich behelpen met de Wikipedia (heeft de kandidatenlijst) en de Rijksuniversiteit Groningen, die de flyer heeft gekopieerd die het beknopte  verkiezingsprogramma weergeeft. Meer informatie haalden we uit de spaarzame lokale nieuwsbronnen, die Daniëlle Tulp, oprichtster en lijsttrekster, interviewden.

Foto: Frédéric BISSON (cc)

Populisme: je kan gif niet terugclaimen

Je hoort het de laatste tijd vaker, progressieve of linkse partijen willen het populisme “terugclaimen”, alsof het een marketinglabel is dat je met een nieuwe verpakking plots onschadelijk maakt. Rob Jetten van D66 speelde een paar dagen geleden ook met het idee. Hij vindt populisme niet per se “een vies woord”, maar dat van Wilders wel “doorgeslagen”. Het is het witwassen van de term, alsof populisme een instrument is dat je verantwoord kan inzetten. Maar populisme is niet neutraal, het is een manier van politiek bedrijven die haaks staat op een volwassen democratie. Het claimt namens “het volk” te spreken, reduceert politieke tegenstellingen tot een strijd tussen “wij” en “zij”, en zet wantrouwen in als munitie. Dat is geen stijlkeuze, dat is een machtsstrategie.

Het fundament van een democratie is pluralisme. Meerdere belangen, meerdere perspectieven, meerdere waarheden die naast elkaar mogen bestaan. Populisme verwerpt dat. Het doet alsof er één homogeen volk bestaat, met één wil, en dat alleen de ‘echte vertegenwoordiger’ die wil begrijpt. Daarmee wordt elke oppositie niet gewoon andersdenkenden, maar vijanden van het volk. Een democratie kan veel hebben, maar niet de systematische ondermijning van tegengeluid. Zodra “het volk” een heilig begrip wordt, worden de democratische spelregels omgezet in een religieuze doctrine.

Foto: Frédéric BISSON (cc)

De rechtsstaat en Yesilgöz: wanneer ‘mening’ een handig schild wordt

Het begint bijna routine te worden in de Nederlandse politiek: zodra een onafhankelijke instantie iets kritisch zegt over plannen die fundamentele rechten raken, wordt er niet inhoudelijk gereageerd, maar wordt de boodschapper verdacht gemaakt. Dilan Yesilgöz doet er nog een schep bovenop door een rapport van de Nederlandse orde van advocaten weg te zetten als “hun mening”. Je hoeft geen staatsrechtgeleerde te zijn om te snappen dat dit gemakzuchtig, misleidend én gevaarlijk is.

De rechtsstaat is geen moodboard

De NOvA verzon dit rapport niet tijdens de vrijdagmiddagborrel. Een onafhankelijke commissie toetste verkiezingsprogramma’s aan drie kernpunten van de rechtsstaat: betrouwbaarheid van de overheid, bescherming van fundamentele rechten, en toegang tot het recht. Dat zijn geen subjectieve voorkeuren, maar de basisvoorwaarden van een democratische samenleving. Alsof je zegt dat verkeersregels slechts een “mening” zijn van het CBR.

Het is ironisch dat Yesilgöz zegt dat haar voorstellen bedoeld zijn om de rechtsstaat te beschermen, terwijl een commissie van deskundigen precies uitlegt hoe diezelfde voorstellen die rechtsstaat ondermijnen.

Van kritiek naar slachtofferschap

Yesilgöz “wordt pissig” van de stempel “antirechtsstatelijk”. Dat mag, emoties zijn menselijk. Maar politici krijgen geen vrijstelling van kritiek omdat ze er chagrijnig van worden. In plaats van uit te leggen waarom de analyse van de commissie fout zou zijn, kiest ze voor de klassieker: framen alsof het een politiek spelletje is. “Ze noemen ons antirechtsstatelijk, dus ze zijn partijdig.” Het is dezelfde strategie die we kennen van partijen als PVV en FVD: draai de zaak om, speel slachtoffer, en vermijd inhoud.

Foto: Frédéric BISSON (cc)

Uit de regering stappen zonder electorale klappen: Waarom blijft de PVV al maanden relatief hoog scoren in de peilingen?

Met partijen die uit een kabinet stappen loopt het vaak niet best af in de daaropvolgende verkiezingen. Denk aan D66 in 2006. Uit onvrede met het optreden van VVD-minister Rita Verdonk rondom het Nederlanderschap van Ayaan Hirsi Ali stapten destijds alle D66 bewindslieden uit het kabinet-Balkenende II. Het gevolg? Uitgeregeerd werden de Democraten electoraal gehalveerd. Ze gingen van zes naar drie zetels.

Iets soortgelijks overkwam de PVV in het voorjaar van 2012. Na anderhalf jaar gedoogsteun te hebben gegeven aan Rutte I, liet Wilders dit kabinet vallen door niet verder mee te gaan in de besprekingen over een nieuwe begroting. Nog geen vijf maanden later verloor zijn partij negen van de 24 zetels – ofwel min 37,5 procent – bij de door hem veroorzaakte verkiezingen.

In 2025, nadat de PVV wederom een kabinet verliet, lijken de zaken anders te liggen. Toegegeven: de partij staat in de peilingen niet meer op het huidige aantal van 37 Kamerzetels en ze is nog verder verwijderd van haar virtuele zetelstand in de maanden voor en bij aanvang van Schoof I (zie Figuur 1). In die zin ervaart ook Wilders, wiens partij in dit kabinet voor het eerst ministeriële verantwoordelijkheid droeg, wat andere partijen in Nederland en daarbuiten de afgelopen decennia al in toenemende mate hebben ondervonden. Namelijk dat kiezers hun stem steeds meer inzetten om kritisch te oordelen over de zittende regering.

Foto: Frédéric BISSON (cc)

Nieuwe politieke partijen – de debutanten: Ellect

Wie de 15 nu in de Tweede Kamer zittende partijen zat is, kan natuurlijk een stem uitbrengen op een van de 17 andere partijen die 29 oktober op de stembiljetten staan.

Misschien gunt u een van de drie partijen die eerder in de Kamer zaten, maar hun zetel kwijtraakten een herkansing? Of een van de drie stugge volhouders die al langer meedoen maar tot nu toe nog geen zetel haalden? Lees meer over herintreders en volhouders.

Of vindt u dat een aantal afsplitsers terecht hun oude partij hebben verlaten en komen ze nu met een beter alternatief? Lees hier meer over de partijen die uit een afsplitsing zijn voortgekomen.

Vandaag nemen we een kijkje bij de eerste van twee partijen die echt nieuw zijn, in die zin dat ze niet eerder deelnamen aan verkiezingen. De debutanten bij de verkiezingen van 29 oktober zijn ELLECT en de Partij voor de Rechtsstaat.

Partij tegen mensenhandel

ELLECT – “staat voor waardigheid, rechtvaardigheid, leiderschap met integriteit. verantwoordelijkheid. Ellect is verenigd tegen onrecht,  uitbuiting, machtsmisbruik, pedofielen, mensenhandel” aldus de website.

Ellect is opgericht door Joana Amoah, tevens de lijstrekker. Ze is ook bekend als ‘Apostel Joanne Ameh’, zijnde de voorgangster en leidinggevende van ‘God Own Ministries Worldwide’, een internationaal netwerkje van kleine kerkgemeenchappen.

Foto: Frédéric BISSON (cc)

Van kapitalocratie naar democratie

RECENSIE - Met zijn boek Wat iedereen aangaat levert NRC-redacteur Mark Lievisse Adriaanse een fundamentele kritiek op het huidige liberaal-democratische politieke systeem. Hij laat zien hoe de democratie in de afgelopen vijftig jaar langzaam maar zeker is afgebroken door de verplaatsing van de macht van door burgers bestuurde organen naar wereldwijde multinationals en het financierskapitaal. Hij vindt dat we deze ‘kapitalocratie’ moeten bestrijden door een radicale democratisering van ons politieke systeem waardoor burgers meer macht krijgen over politiek, economie en maatschappij. ‘Wat iedereen aangaat moet door iedereen besloten worden.’

Over de crisis in onze democratie wordt veel geschreven. Lievisse Adriaanse gaat in zijn verhaal verder dan kritiek op de inrichting van de bestaande instituties, het parlement, de scheiding der machten, verkiezingen en politieke partijen. Democratie gaat volgens hem in beginsel om de vraag hoe we de samenleving op een rechtvaardige, voor iedereen aanvaardbare manier kunnen inrichten. Daar is geen eenduidig antwoord op te geven. Het vraagt om ruimte voor pluriformiteit, debat en vrijheid van meningsuiting. ‘De democratie is een georganiseerd conflict tussen belangen, ideeën, waarden, opvattingen en standpunten’. Het vreedzame conflict is de kern van elk democratisch bestel. Maar in de huidige samenleving lijkt elk principieel conflict uitgebannen ten gunste van één nauwelijks weersproken neoliberale consensus waar alle politieke partijen zich aan conformeren. Het bekende TINA van Margaret Thatcher (‘there is no alternative‘).

Foto: Frédéric BISSON (cc)

Nieuwe politieke partijen – de afsplitsers

Op 29 oktober kunt u een keuze maken uit 27 partijen. Wordt het een van de 15 partijen die nu in de Tweede Kamer zitten? Of gaat u voor ‘iets compleet anders’ en stemt u op een van de 12 andere partijen?

Die 12 deelnemende partijen aan de Tweede Kamerverkiezing 2025 kunnen we indelen naar:
Herintreders, volhouders, afsplitsers en gloednieuwe partijen (debutanten). De herintreders (3) en volhouders (ook 3 ) hebben we in een vorig artikel al behandeld. Vandaag belichten we de afsplitsers.

De Linie

De Linie – opgericht door Gerard van Hooft, een van de hoofdrolspelers in de tumultueuze conflicten waarbij 50PLUS haar Tweede Kamerzetels verloor. Van Hooft zou in 2023 lijstrekker van de ouderenpartij worden, maar werd door het bestuur terzijde geschoven. Na een hoop gedonder werd Van Hooft bij een online stemming alsnog tot lijsttrekker gebombardeerd.

50PLUS verloor, kwam niet meer in de Tweede Kamer. Van Hooft slikte de bittere pil maar reageerde manmoedig: “We gaan de partij reorganiseren en we komen nog sterker tevoorschijn als dan we nu weg zijn gegaan”.

Nu heeft hij samen met Dick Schouw De Linie opgericht. Ze kennen elkaar van 50PLUS waar Schouw vorig jaar als bestuurslid afscheid van nam omdat hij het bestuurswerk niet langer kan combineren met zijn gewone werk.

Foto: Frédéric BISSON (cc)

Leve de fiets!

De Fietsersbond viert zijn vijftigste verjaardag. Op 18 oktober 1975 werd in Utrecht de Eerste, Enige, Echte Nederlandse Wielrijders Bond (ENWB) opgericht. Een groep bevlogen fietsers kwam in actie tegen de toenemende dominantie van de auto. Het fietsklimaat in Nederland was verslechterd, en daar moest verandering in komen! En dat bleef niet zonder resultaat. De bond is met honderden vrijwilligers een actieve medespeler in de lokale democratie.

In het jubileumnummer van De Vogelvrije Fietser wordt een aantal resultaten genoemd. Er is in de loop der jaren maar liefst 37.000 kilometer fietspad aangelegd. Brommers in de steden zijn naar de rijbaan verbannen. De dodehoekspiegel is verplicht voor vrachtwagens. Er zijn meer en grotere stationsfietsstallingen gekomen. Op voorstel van de Fietsersbond is de eerste dag stallen gratis. De OV-fiets is niet meer uit het straatbeeld weg te denken. Inmiddels gaat het jaarlijks om meer dan een miljoen ritten. De Fietsersbond heeft een speciale Fietsrouteplanner gemaakt. De bond levert kritische consumentenvoorlichting over fietsen, attributen en kleding. Gemeenten strijden elk jaar om de felbegeerde titel ‘Fietsgemeente van het jaar‘. En de bond is in Den Haag al jarenlang een erkende en gewaardeerde lobbyist voor de belangen van de Nederlandse fietsers.

Maar in de strijd om de ruimte is de auto nog steeds ergerlijk dominant, zowel rijdend als geparkeerd. De buitenruimte in bewoond gebied is in de vorige eeuw geleidelijk aangepast aan de eisen van het automobiel, schreven Thalia Verkade en Marco te Brömmelstroet terugblikkend in De Correspondent. Wandelen, spelen, een praatje maken met de buren, bij alles moest je rekening houden met verkeersregels die primair werden afgestemd op de doorstroming van het autoverkeer. ‘Als je de deur uit stapte kwam je nu niet meer in de gemeenschappelijke buitenruimte maar in het verkeer terecht: een wereld van steeds snellere machines, waar je niet in de weg moest lopen. Tot op heden nemen we dit ‘normaal’ voor lief en wordt dit op allerlei plekken verankerd.’ Dankzij de inspanningen van de Fietsersbond is er voor fietsers wel veel verbeterd. Maar de eenzijdige bestemming van de buitenruimte voor ‘het verkeer’ is gebleven en daarbij blijft de verkeersdeelnemer die de meeste ruimte in beslag neemt nog steeds dominant.

Volgende