Doorvragen bij de imam

OPINIE - Vraag en antwoord over de achtergrond van een bloedige aanslag.

Het was het gebruikelijke gesprekje, in de uitzending van Nieuwsuur van 25 mei. Een toneelstukje zoals dat vaker wordt opgevoerd in de nasleep van een bloedige aanslag. De journalist (in dit geval Tim de Wit) gaat langs bij de imam en vraagt hem of dat geweld nou onderdeel uitmaakt van ‘de islam’. Natuurlijk niet, zegt de imam. Zoiets heeft niets met de islam te maken. Maar de daders (probeert de journalist) beroepen zich wél op de islam. Ze zijn misleid, vertelt de imam. Einde gesprekje. Daarna was Tim nog even aanwezig bij de Koranles. We zagen dezelfde imam omringd door brave kindertjes. Hij leest een Koranvers voor. Een van de kindertjes probeert zijn klanken na te doen. Dat lukt niet echt.

En zo is iedereen tevreden. De journalist heeft de quote waarvoor hij kwam: die bloedige aanslag heeft ‘dus’ niks met ‘de islam’ te maken. En de imam kreeg de kans zichzelf én de islam te distantiëren van dergelijke gruweldaden. De journalist zou niet weten wat hij verder moet vragen. Hij heeft geen verstand van de islam. Hij gaat er stilzwijgend van uit dat ‘de islam’ een helder en monolithisch stelsel van leefregels is. Dus als die imam zegt dat terreuraanslagen niet-islamitisch zijn, is voor hem de kous af. De imam heeft op zijn beurt geen behoefte om in te gaan op de claim van de daders dat ze handelen uit naam van de islam. Dat zou betekenen dat hij moet ingaan op de diepe verdeeldheid binnen de islam en de islamitische gemeenschap. Zoiets zou hem in eigen kring niet in dank worden afgenomen. Je hangt je vuile was niet buiten, en al helemaal niet voor een televisiecamera. Dus zegt hij simpelweg dat ze ‘misleid’ zijn. Maar is dat het hele verhaal? Wellicht dat een journalist de volgende keer eens kan doorvragen, zodat de kijkers een wat genuanceerder beeld krijgen van hoe er in de islamitische wereld hierover wordt gedacht. Er zijn wel wat interessante vragen te bedenken.

Zijn de daders moslims?

Ja, zal de imam moeten zeggen. Buitenstaanders begrijpen dat vaak niet. Mensen die zoiets doen kun je toch moeilijk gelovigen noemen? Die gooi je toch de kerk uit? Maar in de islam ligt dat anders. Iemand is moslim zodra hij erkent dat er één god is en dat Mohammed zijn Profeet is. Daar zijn de daders ook van overtuigd – dus zijn het moslims. Iemand ervan beschuldigen dat hij een ongelovige is, is een zeer ernstige stap, want afvalligen moeten (volgens de Koran) zwaar gestraft. Het zijn juist  de jihadisten die dat vaak doen – en de aanval inzetten.

De jihadisten zeggen dat ze doden in antwoord op de westerse aanval op de islam in het Midden-Oosten. Is zoiets in de islam te rechtvaardigen?

Het enige correcte antwoord hierop is ja. Moslimstrijders zijn gerechtigd om ongelovigen te doden – mits er sprake is van een jihad, een heilige oorlog. Officieel kan een jihad alleen worden afgekondigd wanneer de islam, of de islamitische gemeenschap, groot gevaar loopt. En daarnaast (zo staat het in de Koran) moeten de ongelovigen dan voorafgaand aan de strijd opgeroepen worden om zich te bekeren. Als de tegenstander daartoe bereid is, mag hem verder geen kwaad worden gedaan. Is-ie dat niet, dan gelden er geen regels anders dan dat de ongelovigen verslagen moeten worden. Het standaard voorbeeld hierbij (graag geciteerd door jihadisten) is de manier waarop Mohammed afrekende met de leden van de joodse stam Koeraiza in de stad Medina. Zij weigerden de profeet te erkennen en daarom liet hij ze allemaal doden. Mannen, vrouwen en kinderen.

De jihadisten zeggen dat zij een heilige oorlog voeren tegen het Westen. Bent u het daarmee eens?

Dit is voor de imam ongetwijfeld een lastige vraag. Een vraag die moslims verdeelt. Conservatieve moslims vinden dat het Westen een bedreiging vormt voor de islamitische wereld. Ze verwijzen daarbij met name naar het Amerikaanse ingrijpen in Irak en Syrië, of naar afkeurenswaardige opvattingen over homoseksualiteit en vrouwenemancipatie. Volgens velen is er daarom inderdaad sprake van een jihad tegen het Westen, of in ieder de noodzaak van een jihad. Maar verreweg de meesten verwerpen het idee dat dit een gewelddadige strijd in Europa betekent. Zij zijn voorstander van een vreedzame jihad (vaak ook genoemd; de grote jihad), die bestaat uit het verdiepen van het eigen geloof (om vreemde invloeden op het eigen leven te weren) en het verkondigen van de islam (om de geloofsafval van anderen te voorkomen). Deze visie op de jihad als strijd tegen westerse invloeden is al zo’n twee eeuwen oud en zeer wijd verbreid. Menige imam zal erkennen dat er een jihad gaande is, maar daarbij gelijk op deze interpretatie wijzen.

Dat is mooi, maar de terroristen zeggen dat de jihad met geweld moet worden gevoerd, omdat de ongelovigen ook geweld gebruiken. Is dat dan verboden?

Het enige correcte antwoord is, dat dit niet verboden is. Sterker, wat sinds twee eeuwen ‘de kleine jihad’ wordt genoemd, was eeuwenlang de enige echte jihad. Het hete hangijzer is: wie in de islamitische wereld heeft het recht om zo’n (gewelddadige) jihad af te kondigen? Mohammed had dat recht natuurlijk, en de eerste ‘rechtgeleide’ kaliefen na hem. Volgens de traditionele voorschriften is het uitroepen van de jihad voorbehouden is aan voorbeeldige en alom gerespecteerde leiders. Maar vrijwel iedereen is het erover eens dat de islam om allerlei redenen (dwalingen, Westerse invloed) diep verdeeld is geraakt en in een diepe crisis verkeert, en dat dergelijke leiders niet meer bestaan. Dat roept een paradoxaal probleem op: wie kan de islam dan nog redden door een jihad af te kondigen?

Het idee dat daarvoor eerst een almachtige kalief moet opstaan, leeft alleen bij de sjiieten. Onder soennieten heerst grote verdeeldheid. Velen (denk aan de salafisten) kiezen voor de persoonlijke ‘grote jihad’, waarvoor geen centrale oproep nodig is. Maar daarnaast zijn er stromingen die hun eigen geestelijk leider volgen. En die kan oproepen tot de grote óf tot de kleine jihad. Dus tot inkeer en verkondiging – óf tot de gewapende strijd. Daar zijn vele historische voorbeelden van te geven. Wat de traditionele geleerdheid ook mag beweren: er is al lang geen consensus meer over het wanneer en hoe van de jihad. Dat is (bijna) een zaak van persoonlijk geloof geworden. En als je ziet hoe het Westen te werk gaat in het Midden-Oosten (afgelopen week vielen er bij bombardementen weer tientallen burgerslachtoffers, waaronder kinderen) kan begrijpen waarom vele imams oproepen tot de gewelddadige jihad tegen het Westen.

Vindt u de heilige oorlog tegen de westerse legers in het Midden-Oosten gerechtvaardigd?

Op deze vraag zal een imam liever geen rechtstreeks antwoord geven. Hij weet dat de overgrote meerderheid van de moslims vindt dat het Westen daar niets te zoeken heeft, en dat zij daarom sympathie heeft voor de strijd tegen de Britse, Franse en Amerikaanse troepen. Imams die deze vraag voorgelegd krijgen, beperken zich veelal tot een veroordeling van de oorlog in het algemeen en van terroristische aanslagen in Europa in het bijzonder. Iets waar moslims (ondanks hun sympathie voor de strijd dáár) net zo hard van gruwen als niet-moslims. Tegelijkertijd: voor de jihadisten geldt oog om oog, tand om tand. Dit rechtsprincipe staat in de Koran. Dus als westerse legers daar burgerslachtoffers maken, zijn Europese burgers in principe een legitiem doelwit.

Tot slot, geachte imam, u zegt dat de daders ‘misleid’ zijn. Door wie zijn zij misleid?

De imam zal bij deze vraag wellicht vaagjes verwijzen naar het internet. Maar hij kent ongetwijfeld de namen van radicale imams (rondreizend, in het buitenland. dan wel verbonden aan een bepaalde moskee) die oproepen tot gewapende strijd tegen ongelovigen en die zeggen dat organisaties als IS een rechtvaardige strijd voeren. Doorvragen kan geen kwaad, al blijft de kans klein dat een imam namen noemt; hij zou daardoor in grote problemen kunnen komen met volgelingen van radicale imams, die binnen islamitische gemeenschappen vaak psychologische terreur uitoefenen.