OPINIE - Wie het hardste schreeuwt, krijgt de meeste aandacht. Wie blijft twijfelen raakt ondergesneeuwd. Toch zouden wetenschappers meer moeten twijfelen, vindt sociaal wetenschapper Jaap Bos.
Wetenschappers moeten zich regelmatig weren tegen twijfels van buitenaf. Wordt klimaatverandering echt door de mens veroorzaakt? Is genetisch gemodificeerd voedsel echt veilig? Zijn alternatieve geneeswijzen echt niets meer dan een placebo-effect? Wetenschappers zouden maar wat graag absolute zekerheden, of zelfs ‘waarheden’ tegenover deze twijfels zetten. Maar absolute zekerheid is in de wetenschap geen haalbare kaart. Sociaal wetenschapper dr. Jaap Bos (UU) ziet het niet eens als wenselijk. Niet zekerheid, maar twijfel is een deugd.
Absolute zekerheid is in de wetenschap geen haalbare kaart
Het idee dat de wetenschap absolute zekerheden zou leveren werd al in de eerste helft van de twintigste eeuw ontmanteld door de Oostenrijkse filosoof Ludwig Wittgenstein. Voor Wittgenstein leiden “zekerheden” onvermijdelijk tot twijfels.
Dat heeft te maken met ons gebruik van taal om die “zekerheden” in uit te drukken. Een logische verbinding tussen taal en de werkelijkheid is volgens Wittgenstein niet te maken. Binnen het ’taalspel’ ontstaan eigen werkelijkheden. Zinnen hebben alleen betekenis in de taal, niet in de wereld. Een fundamentele zekerheid als Descartes’ “ik denk dus ik besta” is voor Wittgenstein geen uitspraak over de werkelijkheid, omdat de begrippen ‘denken’ en ‘zijn’ alleen in het taalspel bestaan.
Bos illustreert het met een voorbeeld. “Stel dat ik iets zeker denk te weten en zeg: Ik twijfel er niet aan dat dit een boek is. Dan zou Wittgenstein vragen wat die twijfel dan precies is en of ik dat wel zeker weet.”
Aan twijfel valt dus niet te ontkomen. En dat is geen makkelijke boodschap, want juist de wetenschap stelt zich ten doel om twijfels juist weg te nemen en vragen definitief te beantwoorden. Toch is ook de wetenschap gebaat bij twijfel. Wie alles ter discussie stelt, voorkomt dogma’s.
Een carrière blijven twijfelen
Bos deed zelf historisch onderzoek naar de Nederlandse bioloog Christiaan Eijkman. Volgens Bos een rolmodel op het gebied van twijfel. Een carrière lang twijfelen aan zijn aannames en bevindingen bracht Eijkman op het spoor van de vitamines. Voor het ontdekken ervan kreeg hij zelfs een Nobelprijs.
Eind 19e eeuw werd Eijkman naar Nederlands-Indië gestuurd om de oorzaak van beri-beri te achterhalen, een ziekte die duizenden slachtoffers eiste. Zijn bazen wisten het zeker: er moest een bacterie zijn die beri-beri veroorzaakte. Eén van hen had de hypothetische bacterie alvast naar zichzelf vernoemd. Eijkman hoefde als jonge onderzoeker alleen de bacterie nog even te vinden. Zijn leidinggevenden gingen alvast naar huis, Eijkman bleef. Tien jaar onderzoek later had hij de bacterie nog steeds niet gevonden.
Uiteindelijk loste Eijkman de puzzel op. Voor zijn onderzoek naar beri-beri hield Eijkman een aantal kippen. Toen een nieuwe medewerker de kippen ongepelde in plaats van gepelde rijst voerde, genazen de kippen die aan beri-beri leden spontaan van hun ziekte. Iets in het vliesje van de rijst moest kippen beschermen tegen de ziekte, bedacht Eijkman. Het bleek om een vitamine te gaan. Beri-beri werd niet veroorzaakt door een bacterie, maar door een gebrek aan wat nu vitamine B1 heet. Als Eijkman net zo snel tevreden was geweest als zijn bazen, had beri-beri nog veel meer levens geëist. Zijn voortdurende twijfel (hij was één van de laatsten die van zijn eigen ontdekking overtuigd was) en vasthoudendheid leidden tot een cruciale wetenschappelijke ontdekking.
Twijfel in de wetenschap nu
Blijven twijfelen is dus een groot goed. Maar is er nu nog genoeg ruimte voor twijfels? Er is veel aandacht voor hoe wetenschappers te werk gaan, geeft Bos aan. Fouten in het wetenschapssysteem die aan het licht komen, worden verholpen met nieuwe regels en procedures. Wetenschappers zijn streng voor elkaar en houden elkaar goed in de gaten. Alles om te voorkomen dat er een nieuwe Diederik Stapel opduikt die de wetenschap in diskrediet brengt. Volgens Bos is er een soort morele paniek uitgebroken. “Wetenschappers zijn bang geworden om fouten te maken. We zouden minder bang moeten zijn, en meer moeten twijfelen.”
Bos roept wetenschappers op om vooral veel lastige vragen te stellen en te twijfelen aan aannames. Om van een afstandje naar het taalspel van de wetenschap te kijken. Welke theorieën onderzoeken we? Wat publiceren we wel en wat publiceren we niet? Als we iets weten, wat weten we dan? En weten we dan ook wat we niet weten? Geen gemakkelijke vragen. Want een wetenschapper die twijfelt aan de wetenschap, twijfelt uiteindelijk ook aan zichzelf.
De lezing van dr. Jaap Bos is onderdeel van de serie Zwarte zwanen (over tegendraadse wetenschap als inspiratiebron voor een open mind) en is hier te bekijken.
Dit artikel van Merlijns Staps verscheen eerder bij Studium Generale Utrecht.
Reacties (14)
Twijfelaars publiceren geen journal articles dus kunnen hun positie ook niet behouden binnen de universiteit.
Vreemde benadering om twijfel tegenover absolute zekerheid te stellen. Voortgang in de wetenschap uit zich in meer zekerheid en minder twijfel. Alleen maar de twijfel benadrukken brengt ons niet verder
Wat een open deur dit. Twijfel ligt ten grondslag aan de wetenschap. Wetenschappers houden altijd een slag om de arm, hoe zeker ze ook zijn van hun zaak. Als je ophoudt met twijfelen, houd je op met wetenschapper zijn. In welke mate mag je twijfelen? In de biomedische wetenschappen is p<0,05 acceptabel. In de natuurkunde is dat 6 sigma. Voorbeeld: het Higg-boson is aangetoond met een zekerheid van ruim zes sigma. Met andere woorden, er is nog ruimte voor 0.0003% twijfel.
@1
FYI, twijfels worden in wetenschappelijke artikelen vaak uitgedrukt met p-waarden en (zelf)kritiek die aanleiding geeft tot twijfel wordt gedumpt in de Discussion van zo'n zgn. 'journal article'.
Twijfel is wellicht de enige bron van zinnig onderzoek. Maar twijfel moet wel gegrond zijn in onzekerheden over hoe de wereld in elkaar zit, niet in een afkeer van de feiten of de gevolgen daarvan.
Kritisch kijken naar je eigen (en andermans) werk => JA
Twijfel om de twijfel => NEE
@2 Nieuwe zekerheden brengen ook nieuwe twijfels. Goede wetenschap laat beide toenemen. Het is niet zo dat we twijfels kunnen inwisselen voor zekerheden totdat we alles weten en de wetenschap ‘af’ is.
Je hoeft niet te twijfelen; de waarheid weet men al, wordt niet verteld, in een bureaulade gestopt, maar komt met propaganda en bullshit en afleidingsmanuvreringen.
Ook houdt men bepaalde mensen de hand boven de kop. Zoals het verhaal van de Zuid-Afrikaanse vrouw: scheldt uit voor incompetente “kaffers”, wordt veroordeeld voor belediging opdat iemand niet op de gedachte komt de incompetentie van het politiecorps te onderzoeken (?). Wat zou er gebeurt zijn als ze heel beleefd incompetente politieagenten had gezegd? Ik denk niets want dat het corps incompetent is weet al “iedereen”.
@5: Dit is de afdeling Wetenschap. De afdeling Samenzweringstheorieën is tien verdiepingen lager (in het Geenstijlgebouw aan de overkant).
@2: Nou nee. Voortgang in de wetenschap leidt eigenlijk vaak juist tot meer twijfel. Elke vraag die je beantwoord roept namelijk nieuwe vragen op. Je hebt misschien wat meer zekerheid over je oorspronkelijke vraag, maar veel minder zekerheid over die andere vragen.
@3: Ja, dat zijn de interne regels van de methode. Ik heb het over de externe regels, de community (zeker met het oog op het voorbeeld van het artikel, no way dat je nu 10 jaar over een studie kan doen zonder grandiose tussentijdse resultaten).
NB, Ik zit zelf in het wereldje, ik beschreef kortaf wat ik om mij heen zie en ervaar. Onderzoek doe je op basis van funding, en om funding te krijgen moet je een utopie schetsen en in een aantal jaar iets op tafel hebben liggen, tenminste in mijn veld, dus je hebt gewoonweg geen tijd om te twijfelen.
@2:
Wat bedoelde Socrates toen hij zei: Ik weet dat ik niet weet?
************
Socrates paste de inductieve methode van redeneren toe, waarbij hij vanuit een verzameling van details naar het geheel toewerkte, ofwel door toetsing van vele individuele inzichten tot een algemeen geldende waarheid trachtte te komen. Zijn uitgangspunt was “IK WEET DAT IK NIETS WEET”; daarmee attaqueerde hij methoden van de sofisten, de rondtrekkende leraar-deskundigen van die dagen, maar erkende tevens dat ook hij niet het definitieve antwoord had op het ethisch-kentheoretische vraagstuk.
Bron: Wikipedia.
Als je voor je anecdote terug moet naar de 19e eeuw rammelt er mogelijk iets aan je verhaal, helemaal als je je betoog volledig op die anecdote baseert en daar vervolgens nog meer niet onderbouwde conclusies aan verbindt zoals “Wetenschappers zijn bang geworden om fouten te maken (…)”.
Dat gezegd hebbende is mij eigenlijk volstrekt onduidelijk wat meneer Bos hier wil zeggen. En of hij wel iets te zeggen heeft. Mijn voorlopige werkhypthese is dat meneer Bos helemaal niks te melden heeft maar wel graag aandacht wil.
Dat is het verschil tussen wetenschappers en bijvoorbeeld creationisten.
Wetenschappers spreken hun twijfels doorlopend uit, terwijl creationisten hun absolute zekerheid steeds bevestigen.
Met andere woorden: wetenschappers zijn altijd in staat om te relativeren en creationisten staan geen nuance toe.
Derhalve frustreren creationisten de internationale vooruitgang op tal van zaken door de wetenschap.
Jacques van Alphen en Pim Arntzen in het vorig jaar verschenen artikel ‘The case of the midwife toad revisited’ zijn zeker van hun zaak: de Oostenrijkse lamarckist Paul Kammerer, die in 1926 zelfmoord pleegde, was een fraudeur. @11:
P-waarde? Te laag: drill down. Te hoog: narrow down.
Noem dit de Q-waarde: de keuze van de vervolgvraag om te stellen.
Diederik Stapel was geen twijfelaar – hij fleste de boel. Iets wat eerder was uitgekomen als er was gedaan wat veel meer gedaan moet worden, meer nog dan twijfelen misschien: onderzoek gewoon overnieuw doen.