De kiezer is niet gek

De kiezer is niet gek. Nederlandse politici en opiniemakers zouden niet zo cynisch moeten zijn over de Nederlandse kiezer, maar deze serieus moeten nemen, zo impliceren onze bevindingen. Kieskeurige kiezers gedragen zich als geëmancipeerde en betrokken burgers, die trouw zijn aan hun eigen opvattingen, betogen politicologen Tom van der Meer, Rozemarijn Lubbe, Erika van Elsas & Wouter van der Brug in deze gastbijdrage.

Is de Nederlandse kiezer de weg kwijt? Wie naar de verkiezingsuitslagen kijkt, zou denken van wel. De verkiezingsuitslagen zijn nooit zo veranderlijk geweest als in het afgelopen decennium. De Nederlandse verkiezingen zijn de meest grillige en onvoorspelbare van West-Europa. In 2010 veranderde bijna 24% van alle Kamerzetels van partij (zie figuur 1). In tussentijdse opiniepeilingen zijn de verschuivingen zo mogelijk nog groter: partijen schieten omhoog en omlaag in de wekelijkse en maandelijkse polls. En ook de vertrouwenscijfers zijn beweeglijker dan ooit: een regering kan in slechts een paar maanden tijd de helft van haar steun verliezen

figuur 1

Wat is er aan de hand met de Nederlandse kiezer? Wat betekent de toegenomen veranderlijkheid voor de kwaliteit van de Nederlandse democratie?

Als we het (oud-)politici en politiek commentatoren vragen, is de toegenomen veranderlijkheid een groot probleem. Kiezers zouden hun rol niet serieus nemen. Zo stelde Hans van Mierlo in 2009: ‘De kiezers doen maar wat.’ Wim Deetman noemde de kiezers in 2011 ‘emotioneel, irrationeel of intuïtief’. Kees Schuyt kwam in 2003 met de beeldende omschrijving: ‘De Nederlandse kiezers lijken wel stuifzand. Ze waaien, met het geringste zuchtje wind, alle kanten op.’

Maar is dat zo? Ons onderzoek laat zien dat het antwoord op deze vraag ‘nee’ is. Nederlandse kiezers zijn niet wispelturig maar kieskeurig.

Kieskeurige kiezers

De veranderlijkheid in partijvoorkeuren laat vooral zien dat kiezers zijn geëmancipeerd. Kiezers zijn begonnen te doen wat ze behoren te doen, namelijk kiezen. Meer dan de helft (55%) van de Nederlandse kiezers veranderde tussen 2006 en 2010 minstens een keer van partij. Maar hoewel zij van partij veranderen, blijven kiezers in overgrote mate trouw aan een blok van soortgelijke partijen. Er is een links blok (PvdA, GroenLinks, SP) en een rechts blok (VVD, PVV, CDA, TON). Tussen deze partijblokken is nauwelijks uitwisseling. D66 is zowel voor veel linkse als voor veel rechtse kiezers een alternatief; alleen met de PVV heeft D66 erg weinig uitwisseling van kiezers. Diezelfde PVV heeft overigens tussen 2006 en 2010 wel enige aantrekkingskracht op kiezers van de SP, maar eet in die periode vooral TON, de VVD en het CDA leeg.

Hoewel veranderlijkheid van partijvoorkeur onder alle sociale groepen voorkomt, zijn sommige groepen veranderlijker dan andere. Niet de lageropgeleiden maar de middelbaar opgeleiden zijn het meest veranderlijk. Dit wijst eerder op emancipatie dan op wispelturigheid. Kiezers met een middeninkomen zijn veranderlijker dan diegenen met een laag of een hoog inkomen. De meest veranderlijke kiezers zitten ook in het politieke midden, de minst veranderlijke kiezers zijn (radicaal) links of (radicaal)rechts. Het zijn dus de middengroepen die het sterkst veranderen en niet de kiezers in de marge. Ouderen veranderen vaker van voorkeur dan jongeren, hoewel ze bij de uiteindelijke verkiezingen juist de meest trouwe kiezers zijn.

Even opmerkelijk is dat de ontzuiling zover heeft doorgezet, dat een maatschappelijke inbedding in kerk, familie en verenigingsleven niet langer vanzelfsprekend leidt tot een consistente partijvoorkeur. De verschillen tussen groepen krantenlezers zijn relatief klein. Wel zijn lezers van de Telegraaf  en de lokale bladen het meest veranderlijk.

De (ir)rationaliteit van vertrouwen in de politiek

Ondanks de mythe van de vertrouwenscrisis, is het vertrouwen dat Nederlanders hebben in de politiek tegenwoordig niet structureel lager dan voorheen. Wel fluctueert het vertrouwen dat we hebben in de regering sinds 2001 veel sterker dan voorheen. Die veranderingen zijn uitstekend te interpreteren als het gevolg van veranderende imago’s van daadkracht en responsiviteit. Het vertrouwen stijgt wanneer de overheid responsief (als tijdens de 100-dagentour van Balkenende IV in 2007) of daadkrachtig is (als na de overname van ABN Amro in 2008), en daalt wanneer het tegendeel wordt beweerd.

De soms forse veranderingen in het vertrouwen komen doordat heel veel kiezers tegelijkertijd een minimale verandering in het vertrouwen doormaken. Onder 52% van de kiezers is het vertrouwen tussen 2006 en 2010 wel eens veranderd. Maar als kiezers veranderen, doet 97% dat met een minimale stap. Ze zijn zich vaak niet eens bewust van die veranderingen. Bovendien zien we nauwelijks verschillen tussen sociale groepen in de mate van veranderlijkheid. Hoewel veranderingen in politiek vertrouwen niet het gevolg lijken te zijn van hele bewuste overwegingen door individuele kiezers, zijn ze op macroniveau wel als dusdanig te interpreteren: veranderingen in vertrouwenscijfers hebben duidelijk aanwijsbare oorzaken. De veranderlijkheid lijkt daarmee in elk geval ten dele een collectieve reactie op een veranderend imago, zelfs wanneer burgers zich daarvan niet van bewust zijn.

Crisis voor de gevestigde partijen, geen crisis van de democratie

Nederlandse politici en opiniemakers zouden niet zo cynisch moeten zijn over de Nederlandse kiezer, maar deze serieus moeten nemen, zo impliceren onze bevindingen. Kieskeurige kiezers gedragen zich als geëmancipeerde en betrokken burgers, die trouw zijn aan hun eigen opvattingen. Zij gedragen zich zoals ze zich in een democratie zouden moeten gedragen: er is geen blind vertrouwen en geen onvoorwaardelijke steun. De toegenomen grilligheid van de verkiezingsuitslagen wijst dan ook geenszins op een crisis van de Nederlandse democratie.

Wel staan de gevestigde partijen voor een grote uitdaging. Zij zien hun vaste aanhang steeds verder slinken en worden één van vele middelgrote partijen. Ze zullen steeds heviger moeten concurreren om de kiezersgunst. Bijna alle partijen komen hierdoor voor strategische uitdagingen te staan. Dit is het meest duidelijk voor het CDA. De verkiezingszege in 2006 (dankzij een anticampagne tegen de PvdA) en de regeringsdeelname in 2010 (in een rechtse coalitie) blijken beide een pyrrusoverwinning. De partij verloor haar imago van betrouwbare bestuurderspartij in het midden. Een linksere koers heropent het electorale midden wellicht, zij het dat linkse kiezers niet makkelijk over de streep te krijgen zullen zijn. Bovendien laten de vele – vooral aan rechts – verloren kiezers zich met een dergelijke linksere koers niet vanzelfsprekend terugwinnen. De andere partijen staan in meer en mindere mate voor soortgelijke dilemma’s.

Het voornaamste risico dat de veranderlijkheid met zich mee brengt, zit evenwel niet in de rol van de kiezer of in de problemen van individuele partijen, maar in de versnippering van het partijstelsel. Wanneer de huidige ontwikkelingen doorzetten en het partijlandschap komt te bestaan uit misschien wel zeven middelgrote partijen, zal het steeds moeilijker worden om werkbare coalities te vormen.

Download het volledige rapport hier: ‘Kieskeurige Kiezers: een onderzoek naar de veranderlijke kiezers in Nederland, 2006-2010

foto lakelandlocal