De farce van het Nationaal Historisch Museum

De farce rond het Nationaal Historisch Museum blijft de gemoederen bezig houden. Bas Heijne wijdde er onlangs een boek aan en medievist Henk ‘t Jong zei er gisteren verstandige dingen over (hier). Beide heel lezenswaardig.

Ik heb er zelf voortdurend een ongemakkelijk gevoel bij gehad. Eén reden was persoonlijk, namelijk dat ik in een vroeg stadium ben geciteerd als voorstander van de nationale canon die het museum aanvankelijk geacht werd te zullen presenteren. De reden was dat ik in een boekje aan immigranten had uitgelegd hoe Nederlanders hun verleden graag zien. De eerste zin maakte al duidelijk dat ik het beschouwde als een mythografie. Dat de voorstanders van een canon me als geestverwant rekruteerden – en dat ze dus een mythe niet van geschiedenis konden onderscheiden – gaf mij een ietwat nare bijsmaak bij wat op zich leuk projecten hadden kunnen zijn: vijftig vensters op het verleden en een daaraan gewijd museum.

Voor het goede begrip: ik had, en heb, er geen eenduidige mening over. Ik zie het voordeel van een canon voor het onderwijs, maar het is wel een ladder die, na te zijn beklommen, dient te worden weggeworpen. Geschiedenis is immers vooral een open dialoog, een discussie zonder einde, die echter toch ten einde komt als er een canon is.

In ieder geval ben ik tegen een historisch museum als het, zoals aangekondigd, is bedoeld om de Nederlandse nationale identiteit vorm te helpen geven. Daar is geschiedenis niet voor, en bovendien: “de” nationale identiteit bestaat niet. “De” nationale identiteit is altijd datgene wat de hedendaagse machtshebbers graag zien. Who controls the present controls the past, inderdaad.

Nu zou een museum wel degelijk iets moois hebben kunnen zijn. Ik vond de oude expositie “Fragen an die deutsche Geschichte”, ooit in de Rijksdag in Berlijn, wel degelijk geslaagd. Hier werden geen eenduidige geschiedbeelden gepresenteerd en werd ook niet geprobeerd een nationale identiteit te bouwen. Zou het Nationaal Historisch Museum die kant op zijn gegaan, ik zou het een mooi vervolg hebben gevonden op de vijftig vensters – juist doordat het die vensters zou hebben geproblematiseerd.

Toen besloot de minister van Onderwijs echter dat de oprichting van het museum niet in handen zou komen van historici. Twee kunsthistorici zouden de nieuwe directeuren zijn. Daarmee was, wat mij betreft, duidelijk dat het nooit iets zou worden.

Zoals ik al schreef, kon ik aan de projecten van een historische canon en een daaraan gekoppeld museum wel enige positieve kanten ontwaren, en ik denk dat er best iets aardigs uit had kunnen komen. Maar toen benoemde minister Plasterk Erik Schilp en Valentijn Byvanck tot directeur. Het zullen vast heel aardige mensen zijn, maar een kunsthistoricus aan het hoofd van een historisch museum is vragen om problemen. Je maakt toch ook Rudi Fuchs geen directeur van het NIOD?

Geschiedenis is een vak. Je moet overzicht hebben van grote hoeveelheden informatie, en je moet die informatie, juist als je denkt dat je het zeker weet, steeds weer controleren. Je moet als historicus weten hoe je uit informatie de feiten afleidt en je moet in staat zijn verbanden te leggen tussen die feiten – de feiten te verklaren, met andere woorden. Daarvoor bestaan vijf verklaringsmodellen, die je als historicus maar hebt te kennen. Anders maak je gegarandeerd fouten. Tot slot kent de geschiedvorsing een interne kwaliteitscontrole, de geschiedtheorie. Ik zou overdrijven als ik zei dat alléén mensen met afdoende opleiding iets snappen van geschiedenis, maar een opleiding is wel handig, en een gebrek aan vertrouwdheid met het ambacht vergroot de kans op stommiteiten.

Het idee dat iedereen wel een geschiedenisboek kan schrijven, is echter hardnekkig. Misschien komt het wel doordat de historische opleidingen zó ver zijn uitgekleed dat het historici inmiddels aan zelfvertrouwen ontbreekt. Toen ik eens een professionele historische website erop wees dat ze een berucht geval van kwakgeschiedenis presenteerden als betrouwbaar inzicht, kreeg ik als antwoord dat ze hadden vertrouwd op de BBC. Blijkbaar durfden de betrokken historici niet langer te vertrouwen op de eigen expertise.

Terug naar de benoeming van kunsthistorici als directeuren van het Nationaal Historisch Museum: ik had verwacht dat de Nederlandse geschiedkundigen, die meestal de weg naar de media wel weten te vinden, moord en brand zouden schreeuwen. Als de minister zegt dat ook een kunsthistoricus wel leiding kan geven aan een historisch museum, zegt hij in feite dat het historisch ambacht eigenlijk geen waarde heeft en dat geschiedenis geen wetenschap is. Dat zou Plasterk best wel eens echt kunnen hebben gedacht, want hij heeft tenslotte ook gezegd dat dat alfa’s de geschiedenis slechts beschrijven maar bèta’s de geschiedenis maken.

Maar de Nederlandse historici accepteerden de benoeming, alsof historische expertise irrelevant zou zijn. Deze minachting voor het ambacht beperkt zich echter niet tot website-houders en de acceptatie van kunsthistorische museumdirecteuren. Ik las onlangs het rapport van een visitatiecommissie over de historische opleiding aan een van onze universiteiten. Tot mijn verbazing zat in de commissie een gepensioneerde classicus, een vriendelijk iemand, maar zeker niet iemand die in staat is de vijf verklaringsmodellen te beschrijven. Wat zou die aan de commissie hebben kunnen bijdragen? Voor zover mij bekend, heeft de betreffende universiteit niet geprotesteerd, en ik kan me ook ergens wel voorstellen waarom: hoe minder deskundigheid in een visitatiecommissie, hoe kleiner de kans op een negatief oordeel.

Mijn vertrouwen in de academische geschiedschrijving zou echter een stuk groter zijn als men zich wél liet beoordelen door mensen die het vak begrepen. Mijn vertrouwen in de online-informatievoorziening zou groter zijn als de webmasters niet blindelings vertrouwden op andermans expertise. En we hadden vermoedelijk een Nationaal Historisch Museum gehad – en een museum met een zinvolle missie bovendien – als men als directeur iemand zou hebben aangewezen die het historisch ambacht wél beheerste.