ANALYSE, OPINIE - Al een tijdje zou ik iets willen schrijven of iets willen lezen over cultuurrelativisme en cultuurchauvinisme wat enige waarde heeft. De Hendrik Jan Schoolezing van Edith Schippers was dat helaas niet.
Nu is het in de eerste plaats al erg jammer dat de zorgen die zij heeft over de “vrijheid van haar dochter om haar eigen keuzes te maken, hoe zij wil leven, om haar eigen identiteit te bepalen” zich niet richt op de toenemende ongelijkheid in onze samenleving en de – haast erfelijke – stratificatie tussen hoogopgeleide en laagopgeleide mensen. In plaats daarvan gaat het over (vreemde) culturen, die haar dochter die vrijheid zouden ontzeggen.
De grootste bedreiging voor onze cultuur, onze normen en waarden ligt volgens Schippers niet in die toenemende ongelijkheid. Die bedreiging zou liggen in de compromissen die met name hoogopgeleide mensen bereid zijn te maken ten aanzien van onze kernwaarden.
Het lijkt me dat dit een gemiste kans is, om het niet te hebben over die economische bedreiging van onze kernwaarden. Schippers beschrijft meerdere keren de samenleving aan de hand van economische begrippen: dan heeft ze het over de vrije samenleving (nota bene) die de vrije markt als voorbeeld heeft, dan weer als groot monopolistisch/monopsonisch bedrijf. Ze noemt zelfs de beperkingen op die vrije markt, maar kennelijk ziet zij daarin niet een bedreiging van kernwaarden.
Kernwaarden
Nu, wat zijn dan die kernwaarden die zo belangrijk zijn? Wat zijn die vrijheden? Ze brengt “gelijkwaardigheid” naar voren. En passant lezen we ook de vrijheden om zelf de kleren uit te kiezen, maar ook om vrij te zijn van sociale druk, om niet lastig gevallen te worden.
Het eerste lijkt me vrij oppervlakkig, maar in combinatie met wat daarna volgt, lijken we het vooral over individualisme te hebben als kernwaarde. Ik zou zeggen: benoem het dan ook zo, maar als ze dat zou doen, dan zou dat botsen met de rest van haar verhaal. Het verhaal van een gemeenschap, van een gezamenlijke cultuur. Dan denk ik: “Dolgraag zou Schippers Thatcher willen citeren: ‘There’s no such thing as society’, maar zij heeft de mensen die denken dat die society wél bestaat nodig.” Je zou Hier Schippers van zwartrijders- of free rider-gedrag kunnen beschuldigen.
Cultuurrelativisme versus cultuurchauvinisme
Dan nu waar het mij eigenlijk om te doen is: de visie op de eigen cultuur en andere culturen. “Onze cultuur is zoveel beter”, het is de kernboodschap van deze H.J. Schoolezing. Ik ben het inmiddels een paar keer tegengekomen als nieuwswaardig item.
Dat is niet geheel verrassend: al een tijd hebben we geen minister gezien die onomwonden inspeelt op chauvinistische – haast xenofobische – tendensen in de samenleving. Ik vond het echter vooral opvallend hoe weinig tegenspraak er was: Schippers verklaart de eigen cultuur als beste, zegt dat het een “verschrikkelijke misvatting” is om te beweren dat alle culturen gelijkwaardig zijn, en mensen halen hun schouders op. Ger Groot heeft het dan in de Trouw over het zwartrijdersgedrag uit mijn vorige alinea, maar de “dood van het cultuurrelativisme” blijft onbesproken.
Zowel cultuurrelativisme als cultuurchauvinisme hebben hetzelfde nadeel. Of eigenlijk, ze hebben dezelfde verleiding: luiheid, gemakzucht. Als je eenmaal hebt besloten dat alle culturen gelijkwaardig zijn, dan hoef je ze niet meer te vergelijken; ze zijn toch gelijkwaardig? Hetzelfde geldt evenwel voor cultuurchauvinisme: als je eenmaal hebt besloten dat jouw cultuur de beste is, dan hoef je die ook niet meer te vergelijken, jouw cultuur is toch de beste?
Waarom vindt Schippers “onze cultuur” eigenlijk beter?
Nu hoeft Schippers natuurlijk niet toe te geven aan die verleiding. En heel even kunnen we die hoop houden, ze noemt namelijk daadwerkelijk een aantal redenen waarom onze cultuur beter is: we zijn goed voor minderheden, voor mensen “die niet behoren tot de groep van de machthebbers”. Maar is dat niet een vrij willekeurige maatstaf? We blinken uit in hoe we in het Westen en Nederland omgaan met minderheden en “toevallig” is dat waar we dan onze superioriteit aan afmeten.
Een ander deel van het argument is: mensen zetten hun leven op het spel om hiernaartoe te vluchten, om hier als minderheid van hun gegarandeerde rechten te genieten. Toch wringt het daar: moet dat overtuigen? Als mensen bereid te zijn hun leven te geven voor die cultuur, hoe zit het dan met ISIS-strijders, die zijn immers toch ook bereid te sterven voor hun cultuur?
En zo zien we hoe Schippers wegzakt in luiheid: veel te snel stapt ze af van de vraag waarom onze cultuur superieur zou zijn om het in plaats daarvan te hebben over “de paradox van de vrijheid”. Of eigenlijk: de compromissen die de hoogopgeleiden bereid zouden zijn te maken met de representanten van onverdraagzame minderheidsculturen.
Minderheden
Nu rijst bij mij de vraag: hoe ziet zij onze cultuur, en vooral de interactie met minderheidsculturen nou eigenlijk? Wat zegt zij zelf daarover?
Ik heb er lang over nagedacht en ik ben tot de conclusie gekomen dat een verbod op organisaties die alles waar wij voor staan, verwerpen, wel een heel aanlokkelijke gedachte is, maar uiteindelijk niet werkt. Dat zien we ook in landen waar dat verbod wel geldt.
De vrijheid waarvoor we strijden is juist de vrijheid van gedachten, van je eigen wereldbeschouwing.
Let hierbij vooral op de volgorde en de prioriteit van redeneringen. Het eerste argument is pragmatisch: “het werkt niet”, daarna komt het principiële argument. Ik vind dat opvallend, en het geeft bij mij genoeg ruimte om te gissen naar wat haar antwoord zou zijn als het pragmatische argument was dat het wél zou werken.
Hoe dan ook, deze uitspraak, de absoluutheid van die uitspraak (“die alles waar wij voor staan verwerpen”), tezamen met eerdere uitspraken en opvattingen, doen mij geloven dat Schippers nauwelijks aan enige intellectuele exercitie doet. Zelf mag ze beweren dat ze “er lang over nagedacht heeft”, maar van de diepte van die gedachten ben ik zeker niet overtuigd.
Voor mijzelf heb ik dan ook een antwoord bij de vraag die ik eerder stelde: “Hoe ziet zij onze cultuur en vooral de interactie met minderheidsculturen?” Ik ben me ervan bewust dat het eerdere citaat niet ging over minderheidsculturen, maar over culturen/organisaties die alles verwerpen waar wij voor staan. Desalniettemin: tel het allemaal bij elkaar op: “onze cultuur is zoveel beter”, “wij zijn goed voor minderheden, zo goed dat ze hierheen vluchten”, “polarisatie zonder een gedeeld verleden” en de opvallende afwezigheid van de term islam/moslim in het eerste kwart van het stuk (hoewel ze er voor die tijd voortdurend en opzichtig op hint: “sluipende zelfcensuur”, “mensen die zich hierover zorgen maken worden beschuldigd van racisme”).
Schippers vindt onze cultuur (Welke? Wat houdt dat in?) beter, zoveel was al duidelijk. Maar hoe staat het dan met de minderheden in onze samenleving? Er lijkt me op basis van het bovenstaande maar één passend antwoord: “Wij verdragen de minderheden (en hun minderwaardige culturen), niet uit principieel oogpunt, maar omdat we ze nodig hebben om onze cultuur (niet de hunne) glans te geven. Zonder minderheden is onze cultuur niks.”
Dat is eigenlijk een verontrustende gedachte: we hebben minderheden alleen om excuusnegers en alibi-ali’s te leveren. De lippendienst die ze de fictieve Fadim en stagair Mohammed bewijst, haar bewering dat we mensen niet buiten moeten sluiten zijn dan hol als ze – ik zeg het met enige tegenzin – Quinsy Gario en Zwarte Piet niet benoemt. Ze zijn hol als ze zo lichtzinnig omgaat met het gebrek aan inclusiviteit jegens onze minderheden en de bezwaren die zij hebben tegen aspecten van onze cultuur.
Vrijheidscoalitie
Schippers zegt verbinding te zoeken, een “vrijheidscoalitie” te vormen van iedereen in elk spectrum dat je maar kunt bedenken, zolang je onze cultuur maar lief hebt. Hier spreekt een politica en een strompelende macchiavelliste, had ze namelijk niet nét nog gesproken over het politiek beladen “opvang in eigen regio”, “de bootjes terugbrengen naar diezelfde kust waarvandaan ze vertrokken”? Had ze het niet over de zorgen gehad die ze had voor haar dochters keuzevrijheid (zonder het daarbij te hebben over de afnemende sociale mobiliteit door ongelijkheid in inkomen, kapitaal en opleiding)? Had ze het niet – in plaats daarvan – gehad over de night terror van de hedendaagse “bezorgde burger” par excellence: de mohammedaan met kromzwaard die jou in je eigen land, in je eigen huis zegt wat je wel en niet moet doen, ook al zijn dat soort groepen marginaal?
“Mijn antwoord op de paradox van de vrijheid is dat onze ideeën sterker zijn.” Maar Edith, wat als dat niet zo is? Wat als je het verkeerd ziet, en dat binnen dat grote bedrijf dat we volgens jou zijn, we niet PR en Sales de deur uit hebben gedaan, maar Research and Development? Je schetst de keuze tussen Hizb ut-Tahrir en “onze cultuur” als de keuze tussen een vroom leven, gerespecteerd, gewaardeerd, omarmd door de gemeenschap waarin men zich thuis voelt enerzijds en anderzijds onmiddellijke bevrediging van overwegend hedonistische behoeftes. Weet je zeker dat je de keuze zo wil voorleggen? Is dit jouw verkooppraatje? En wat als de mens geen homo economicus is?
Nee, bedankt Edith, ik doe niet met jouw “vrijheidscoalitie” mee. Ik vertrouw je verkooppraatje niet, ik vertrouw jou niet. We gebruiken allebei dezelfde producten – om in jouw jargon te blijven – “gelijkwaardigheid”, “vrijheid van meningsuiting”, “individualisme”, maar we gebruiken ze kennelijk om andere redenen en met andere doelen. Alleen als je beseft dat onze cultuur niet a priori de beste is, alleen dan kun je die verbeteren.
Reacties (6)
Schippers staat naast de verkeerde boot:
In haar hoedanigheid als minister van (on)gezondheid past ze beter als Schipper(s) op de boot van Charon, die om financiële redenen de zieken en behoeftigen graag vroegtijdig naar het rijk der schimmen begeleidt.
;-)
“Die bedreiging zou liggen in de compromissen die met name hoogopgeleide mensen bereid zijn te maken ten aanzien van onze kernwaarden.”
Dat is dus de tweedeling, niet in inkomen maar in opleiding en daardoor maatschappelijke invloed. Als ik het zo zou kunnen stellen.
Mijn idee is dat hogeropgeleide mensen niet zo kritisch meer zijn als twintig jaar geleden. Ze houden zich stil, ten koste van hun veelal te dure en vaak ook overbodige baan. Maar als ze echt zouden mogen zeggen wat ze ervan vinden… dan zijn ze allemaal wel met de tijd meegegaan…
“Nu is het in de eerste plaats al erg jammer dat de zorgen die zij heeft … zich niet richt (sic) op de toenemende ongelijkheid in onze samenleving… In plaats daarvan gaat het over (vreemde) culturen, …”
Het een sluit het ander niet uit, zou ik zeggen. Je kunt beide tendensen signaleren, maar je kunt niet gedwongen worden om over allebei iets te roepen. Dit is niet het schoolplein – niet iedereen deelt jouw persoonlijke obsessies.
“Zowel cultuurrelativisme als cultuurchauvinisme hebben hetzelfde nadeel. Of eigenlijk, ze hebben dezelfde verleiding: luiheid, gemakzucht. ..”
Maar is haar zonde nu eigenlijk dat zij lui is, of dat zij de verkeerde onderwerpen aansnijdt? Bovendien kan de auteur helemaal niets zeggen over de moeite die Edith Schippers zich getroost heeft om dit te onderzoeken. Misschien is ze wel gepromoveerd op dit onderwerp! Ik denk niet dat ‘Folkward’ dit weet. Lui hoor.
@3
Nee, haar zonde is dat zij lui is, dat jij daarvoor poneert dat zij zich niet bezig houdt met mijn ‘persoonlijke obsessies’, en dat dat -volgens mij, aldus volgens jou- ‘verkeerde onderwerpen’ zijn, doet daar niks aan af.
Ik heb die Hendrik Jan Schoolezing gelezen (en jij?), dat is wat zij heeft geproduceerd, en ik concludeer: dat product heeft ernstige gebreken. Het ging mij voornamelijk om het zwak geponeerde cultuurchauvinisme en de vermeende ‘verschrikkelijke misvatting’ dat alle culturen gelijk zijn. Ik had er zoveel bij kunnen slepen: Schippers, minister van Zorg, maar met een man die verdient aan zorgbureacratie (dank Lubach), Schippers: “bonnetjesaffaire is een complot tegen VVD”. Ik had het ook inhoudelijker kunnen maken. Zo noemt Schippers de beweging Hizb-ut-Tahrir expliciet. Zij zegt daarover: “Zij verwerpen het Nederlandse maatschappelijk contract.” Niets is minder waar: “Tevens is de partij van mening dat de Moslimgemeenschap verplicht is om zich aan het verdrag van veiligheid met betrekking tot de Nederlandse samenleving te houden, het verdrag dat de Moslimgemeenschap verplicht zich niet vijandig op te stellen tegen haar medelanders en hun bloed, bezittingen en eer dient te respecteren.”
En nee, ik ben helemaal geen fan van Hizb-ut-Tahrir. Mijn punt is dat die luiheid niet verdwijnt als je ingaat op alle inhoudelijke standpunten van haar lezing, uit alles blijkt juist dat Schippers intellectueel lui is. Maar ik had dat buiten beschouwing gelaten om het stuk nog enigszins in lengte te beperken.
Het ging mij om het culturele aspect. Een beetje cultuurchauvinisme is niet verkeerd, zolang je maar bezig blijft met vergelijken: wat is goed, wat kan beter. Het tweede deel ontbreekt bij haar. En je mag je best zorgen maken over culturen die inbreuk maken op onze cultuur, of dat nou een veramerikanisering is of een islamisering, of zelfs een door één-of-beide gedreven verpreutsing. Dat ik dat niet zo belangrijk vind, betekent nog niet dat anderen dat niet belangrijk vinden, noch dat ik me daarvan terdege bewust ben.
Echter, voor zover Schippers het ‘verkeerde onderwerp’ heeft gekozen, is dat volgens haar eigen angstbeelden en haar economistische insteek (‘Nederland is als een groot bedrijf…). Je verwacht van Schippers dat ze dan een beetje in de smiezen heeft hoe economie werkt. Ze maakt zich zorgen over haar dochter en “over de vrijheid die mijn dochter zal hebben om zelf te kunnen beslissen hoe zij wil leven en wie zij liefheeft. Om zelf te beslissen waarin zij wil geloven. Om haar eigen identiteit te kunnen bepalen. Wat zij wil worden, wat zij wil doen, hoe zij zich wil kleden.” Op het vlak waar de wereld van ‘willen’ overgaat naar de wereld van de realiteit zitten beperkingen. En die beperkingen worden merendeels niet opgeworpen door de salafist, maar door economische realiteiten, die Schippers en haar collega’s in het kabinet zelf bewerkstelligen.
Ontwerpster worden? Nee, schat, daar zit geen geld in, je gaat heel veel lenen om te studeren, en dat kun je dan niet terugbetalen, daarnaast is het voor die afstand eigenlijk nodig om op kamers te gaan, want reizen met het OV met je OV-kaart mag alleen buiten de spits, en mama en Rutte hebben niet genoeg geïnvesteerd in huisvesting om wonen betaalbaar te maken. Je wilt reizen om je eigen identiteit te ontdekken? Nou lieverd, begin alvast met sparen, je hebt te maken met lage lonen (want Nederland moest competitief zijn), en wie weet wat je werkgever gaat doen, en weet je ook hoe dat staat, zo’n gat op je cv? Kun je jezelf niet ontdekken in twee weken in Drenthe, in plaats van een half jaar Azië?
Ik denk dat het meeste uit de lezing echt niet gaat om haar eigen gevoelens en opvattingen, maar om strategie. En ik denk dat Schippers daarin over het algemeen niet zoveel fouten maakt, en prima bereikt wat ze wil bereiken.
Ik snap de termen als ‘gemiste kans’ en ‘luiheid’ dan ook niet echt: daar is volgens mij geen sprake van. Het is veel meer een gemiste kans en luiheid van de toehoorder om te verwachten dat dit een lezing is die gaat over inhoud en daar iets nieuws in te vormen, eerlijk te zijn, je bloot te geven en daardoor tot iets hogers te komen. Maar dat zijn onze verwachtingen, niet noodzakelijkerwijs haar uitgangspunten.
Maar goed, laten we wel even stilstaan bij een minister van Volksgezondheid die volksgezondheid niet als haar voornaamste taak ziet. Dat heeft ze eerder gezegd, nu zegt ze het eigenlijk weer. Terwijl er toch best wel wat mensen vooral doodgaan door gezondheidsproblemen. Zij kan het, ondanks haar rol en ondanks alle situaties en verhalen die ze tegen is gekomen niet opbrengen om medeleven te tonen met zoveel mensen die gezondheidsproblemen hebben. Ze wil het niet eens openlijk bediscussieren.
Dat zegt behoorlijk wat, op een veel fundamenteler niveau dan een gemist argument in haar stelling van de lezing op zich. Wat ze niet zegt is hier veel belangrijker dan wat ze wel zegt.
@4: Hm. Ja, ik heb die lezing ook gelezen, maar ik geef toe dat er niet heel veel van is blijven hangen. Maar ik blijf bij mijn punt: een mens kan zich, om haar zelf moverende redenen, zorgen maken over diverse zaken, en die hoeft zij niet per se met jou te delen. En de inhoud van die specifieke lezing maakt voor mij eigenlijk niet het verschil als ik moet beoordelen of mevrouw Schippers wel of niet lang heeft nagedacht over haar ‘culturele chauvinisme’. Qua ‘cultureel chauvinisme’ ben ik het namelijk met haar eens, en ik heb er – denk ik – *wel* lang over nagedacht.
EDIT: Ik zal die lezing er nog eens bijpakken.