Chaco wildernis gaat op in rook

Bijna een jaar geleden zat ik rond deze tijd in de Paraguay. Om te bekijken of ik met een lokale natuurorganisatie ‘een plukje bos’ kon beschermen tegen de oprukkende landbouw en veeteelt en zo CO2 uitstoot door ontbossing te reduceren. Inmiddels ligt het gebied waar ik heb rondgelopen in de as. Mijn eigen micro-ervaring voegt zich hiermee in een lange rij van feiten en verhalen over de kap van de bossen op aarde: het gaat onverminderd door en de tegenkrachten ontbeert het aan financiële middelen. Het klimaatverdrag in Kopenhagen zal daarom moeten voorzien in krachtige bosbescherming willen we ooit ontbossing en de daarmee gepaard gaande CO2-uitstoot afremmen.

Toen ik over de Paraguayaanse Chaco vloog kon ik met eigen ogen zien hoe dit ongerepte gebied momenteel in rap tempo opgaat in rook. Ons vliegtuigje ploegde zich door de rookwolken, een misselijkmakende ervaring. Vorige week werd bekend dat bulldozers in de Chaco het leefgebied een geïsoleerd levende volksstam illegaal zijn binnengedrongen, de urgentie is hoog. Veeboeren zetten het Paraguyaanse bosgebied nu versneld om in grasland. De Europese Unie laat immers sinds een paar jaar vlees toe uit Paraguay: een lucratieve export.

Een deel van mijn reis bracht ik door in het observatiestation Tres Gigantes in een beschermd natuurgebied op het drielandenpunt van Paraguay, Bolivia en Brazilië midden in het grootste wetland op aarde: de Pantanal. De discussie ging destijds of op papier reeds beschermd gebied nog wel in aanmerking mocht komen voor geld dat bedoeld is voor het ‘voorkomen van ontbossing’ (in de toekomst zogenaamde REDD-gelden). Nee was het antwoord, beschermd is al beschermd, das logisch… Maar zeiden de Paraguayanen: het is enkel op papier beschermd, we hebben middelen zoals parkwachters, voorlichting, monitoring nodig voor een volwaardige bescherming?!

Tijdens mijn verblijf in Tres Gigantes werd er een jaguar vermoord en verminkt achtergelaten op de weg. Het zou de actie van veeboeren zijn geweest die wilden laten zien dat zij -en niet natuurbeschermers- de baas zijn in dit gebied. Een jaar later bereikte mij het bericht dat op 19 september jl. een aangestoken brand een groot deel van het beschermde palmbos rondom Tres Gigantes in de as heeft gelegd. Ook hiervan worden de veeboeren verdacht. CO2 de lucht in, biodiversiteit weg, inkomstenbron lokale bevolking weg, enkel de grootgrondbezitter met zijn koeien profiteert.

De noodzaak van bosbescherming als klimaatinstrument is evident. Maar de weg er naartoe kent veel obstakels. Dat neemt niet weg dat we alles moeten proberen om ontbossing af te remmen, ook al is de realiteit weerbarstig. Ter contemplatie plaats ik hieronder een artikel van mijn hand dat eerder verscheen in het tijdschrift Ecologie en Ontwikkeling.

Onrust om landrechten in Paraguay

‘Ureinwohner im Chaco verlangen Land ihrer Vorfahren’
‘Innenministerium verhandelt mit Landbesetzern’
‘Sorgen in Brasilia wegen Angriffen paraguayischer ‘landloser Bauern’ auf brasilianische Einwanderer. Brasilien rasselt mit den Säbel’
‘Landlose Bauern wettern gegen ‘Klassenfeind’ Lugo’
‘Japanische Kolonisten bitten Botschafter um Hilfe’

Zomaar vijf krantenkoppen uit het Duitstalige Paraguayaanse weekblad Aktuelle Rundschau, eind oktober 2008. Alle vijf verwijzen ze naar conflicten over landrechten tussen verschillende bevolkingsgroepen in dit Zuid-Amerikaanse land. Op het platteland geraken landloze boeren in gewelddadige confrontaties met grootgrondbezitters. Het Braziliaanse leger houdt ostentatief een militaire oefening aan de grens om de Braziliaanse sojaboeren in Paraguay te tonen dat ze niet alleen staan. In de hoofdstad valt één dode bij het hardhandig neerslaan van een demonstratie van landloze boeren en indianen. De nieuwe president Lugo, die landhervormingen heeft beloofd, kan weinig doen. Een meerderheid in de Senaat blokkeert echter deze hervormingen. De krachtige airco in de lobby van het hotel Westfalenhaus in Asuncion kan niet voorkomen dat ik het bij het lezen van deze nieuwsberichten enigszins benauwd krijg bij het idee in dit land via ‘landaankoop’ aan natuurbescherming bij te dragen. De landaankoop moet een stukje bos van de Paraguayaanse Chaco, dat bedreigd wordt door uitbreiding van veehouderijen, van de ondergang redden en voorkomen dat er door ontbossing nog eens tonnen CO2 de atmosfeer ingaan. Maar het veldbezoek voor dit mogelijke REDD pilot-project heeft vertraging opgelopen: de zomerregens zijn één maand te vroeg ingetreden en veel heviger dan normaal. Rivieren zijn buiten hun oevers getreden. Vooralsnog kunnen we niet weg uit Asuncion omdat alle onverharde landingsbanen in de Chaco zijn veranderd in drassige modderpoelen.

Uiteindelijk besluiten we ons reisplan om te gooien en over land naar de westpunt van de Chaco te rijden. Onderweg zien we het leger dat voedsel uitdeelt aan slachtoffers van de recente overstromingen, of zijn het eigenlijk slachtoffers van de klimaatverandering? Rijdend in noordwestelijke richting verandert het landschap van een groen palmsavannebos langzaam in een droger ecosysteem met grote cactusbomen en de karakteristieke solitaire palo barracho (Ceiba chodatii) oftewel drunken tree die water opslaat in zijn bolle stam. Voordat we onze bestemming Parque Nacional Teniente Inciso bereiken maken we een tussenstop in Filadelfia: de grootste nederzetting in het landbouwgebied van de Duits sprekende Mennonieten. In het verleden werkten de Mennonieten samen met Jezuïtische missionarissen die de inheemse bevolking in de Chaco bekeerden tot het christendom en ze vervolgens overtuigden om zich te vestigen rondom de Mennonietenkolonies. Veel indianenstammen in de Chaco verlieten zo hun traditionele leefgebied en werden afhankelijk van de Mennonieten. Door deze omstreden methode konden de Mennonieten hun landbouwareaal uitbreiden en werden de indianen ingezet als goedkope landarbeiders. Voorbij Filedelfia naderen we het ontbossingsfront en passeren we meerdere trucks die bulldozers vervoeren die gebruikt worden om bomen mee omver te duwen.

Chaco Paraguayano
Chaco betekent ‘jachtland’ in het Quechua. Tot op heden is de Chaco nog steeds het jachtland voor enkele geïsoleerd levende nomadenstammen. Maar ook wordt de Chaco in toenemende mate door andere bevolkingsgroepen in gebruik genomen. De Paraguayaanse Chaco maakt onderdeel uit van de Gran Chaco die zich uitstrekt over Argentinië, Bolivia, Brazilië en Paraguay. Het is de warmste regio van Zuid-Amerika, in het zomerseizoen kan de temperatuur er oplopen tot wel 50°C. De Gran Chaco bestaat uit drie klimatologisch verschillende delen: de vochtigere Bajo Chaco waar palm savannebos staat, de droge semi-aride Alto Chaco met een open struikvegetatie en de Chaco Boreal met bladverliezend droogbos. In Paraguay beslaat de Chaco ruim de helft van het totale landoppervlak maar herbergt slechts vier procent van de bevolking. Het gebied heeft een rijke biodiversiteit. Zo kent de Chaco een hoge diversiteit aan reptiel- en vogelsoorten. Grote kenmerkende dieren in de Chaco zijn de laaglandtapir (Tapirus terrestris) en de halsbandpekari (Pecari tajacu) die beide de prooi vormen voor de jaguar (Panthera onca palustris). In de Chaco Boreal staat bladverliezend droogbos van onder andere palo santo (Bulnesia sarmientoi), quebracho blanco (syn. Macaglia quebracho-blanco (Schltdl.)) en quebracho colorado (Schinopsis quebracho-colorado (Schltdl.)). Uit het hout van de palo santoboom wordt olie voor de famaceutische industrie gewonnen en aan het hout wordt een geneeskrachtige werking toegeschreven. Alle drie de boomsoorten produceren (hard)hout met een hoge dichtheid en zijn daarom geliefd als bouwmateriaal, maar ook voor de productie van houtskool. De laatste jaren is de Paraguayaanse Chaco in toenemende mate onder druk komen te staan door de expansie van veehouderijen en ontsluiten nieuwe wegen voorheen afgelegen natuur.

Beschermd maar nog niet veilig
Het Parque Nacional Teniente Inciso is een door de overheid ingesteld natuurpark (veertigduizend hectare) niet zozeer om de natuur maar om de cultuurhistorische waarde van het gebied. Op een paar minuten lopen vanaf het parkwachtershuis zijn loopgraven uit de Grote Chaco-oorlog (1932-1935) te vinden. Bolivia en Paraguay vochten een uitputtende oorlog om de Chaco uit, vanwege vermeende olievoorraden. Daarbij lieten meer dan honderdduizend soldaten het leven. Maar de indianenstammen in de Chaco waren misschien wel het grootste slachtoffer van de strijd. Zij werden door beide legers gewantrouwd en als mogelijke spionnen van de vijand gezien. Een confrontatie liep steevast uit op het uitmoorden van de indianen die kansloos waren tegenover de moderne wapens van de Paraguayanen en Bolivianen. De meeste soldaten kwamen echter niet om van directe strijd maar van uitputting, malaria en dorst.

Tegenwoordig is er in Tentiente Inciso een kunstmatige drinkplaats voor wilde dieren aangelegd. De drinkplaats wordt bezocht door jaguars, pekari’s en tapirs. Op een ochtend staan we er oog in oog met een tapir en haar jong die we minutenlang kunnen observeren. Twee uur rijden over een kaarsrechte zandweg in de richting van de Boliviaanse grens bevindt zich Campo Iris (tweeduizend hectare): een stuk bos dat in 2007 met steun van de Britse World Land Trust is aangekocht voor natuurbescherming. Campo Iris herbergt een natuurlijke drinkplaats, die veel wild aantrekt. Rondom de drinkplaats vinden we in de opgedroogde kleisporen van de tapir en de jaguar naast oude verroeste olievaten uit de Chaco-oorlog. Inheemse jagers hebben een stalen draad gespannen langs de oever van de drinkplaats, door deze draad hard rond te draaien kunnen ze zo tientallen vogels op een dag vangen. De inheemse gemeenschappen in de Chaco hebben het recht om te jagen op traditionele wijze, ook in beschermde natuurgebieden. Schokkender dan de sporen van een oude oorlog en traditionele jagers zijn de recente sporen van een aardolie-exploratiemaatschappij in dit beschermde gebied. Het benadrukt nog eens dat landaankoop alléén niet voldoende is voor bosbescherming. Naast draagvlak bij de lokale bevolking en steun van de overheid is het reserveren van geld voor beheer onontbeerlijk. De aanwezigheid van een parkwachter had een dergelijke aantasting van het gebied kunnen helpen voorkomen. Uit luchtfoto’s is gebleken dat in totaal elf hectare bos is omgeduwd, maar erger nog is dat het gebied nu makkelijker toegankelijk is voor weekendjagers uit Ascunsion. We volgen de sporen van een paard over een van de nieuwe zandwegen. Een doodgeschoten gordeldier, uitgehakt bijennest en houtskoolresten verraden de activiteiten van de berijder.

Campo Iris bevat ook stukken land waar bomen ontbreken en slechts laag struikgewas staat. Hier hebben in het verleden de Ayoreo-indianen het bos in brand gezet. Deze nomadische stam van jagers en verzamelaars heeft nog geen contact met de buitenwereld. Ze jagen onder andere op de guanaco (Lama guanicoe). Het Westen van de Paraguayaanse Chaco vormt de uiterste grens van het leefgebied van deze lama die voornamelijk op de Andeshoogvlakten voorkomt. Guanaco’s grazen bij voorkeur in open gebied en ten behoeve van de jacht op de guanaco zetten de Ayoreo de vegetatie met vuur naar hun hand. Op satellietbeelden zijn de kilometersbrede fire scars goed te zien. De Ayoreo hebben als inheemse gemeenschap uiteraard het volste recht om zo hun land te bewerken. Maar hoe ga je om met CO2-credits uit bos dat in brand gezet kan worden? Bij compensatie van CO2-emissies is het van belang dat de uitgegeven CO2-credits permanent zijn en dat het bos niet alsnog wordt omgehakt of in brand gaat. De praktijk vergt improvisatie bij het tot stand brengen van REDD-projecten. In het geval van de branden veroorzaakt door Ayoreo-indianen zou het vooraf incalculeren van een mogelijk verlies van koolstofopslag misschien voldoende kunnen zijn.

Rookwolken en rasters
Voor het tweede deel van ons veldbezoek aan de Chaco gaan we naar het drielandenpunt van Paraguay, Bolivia en Brazilië. Hier grenst de Chaco aan het uitgestrekte Pantanal-wetland. Tijdens onze vlucht wordt het rasterpatroon van de ontbossing zichtbaar. Aan weerszijden van de kaarsrechte wegen zijn rechthoekige percelen ontbost, sommige gebieden zijn al volledig omgezet in landbouwgrond. De meeste percelen beschikken over een kunstmatige drinkplaats voor het vee, maar op lang niet alle percelen staat op dit moment vee. Veel veehouderijen in de westelijke Chaco mislukken omdat het er te droog is. Naarmate we verder richting het ontbossingsfront vliegen wordt het zicht slechter door de rook. We zien percelen die nog maar net zijn ontbost. De bomen en struiken zijn op grote hopen gebulldozerd, sommige staan in brand. Percelen waar het hout al is verbrand vertonen alleen nog rijen zwarte vlekken en zijn klaar om verder te worden omgezet in grasland.

In de verte doemen de heuvels van Cerro Léon op. Rondom Cerro Léon ligt het nationale park Defensores del Chaco (780.000 ha). Hier is de ontbossing nog beduidend minder. In Defensores del Chaco leven nog inheemse gemeenschappen die geen contact hebben met de buitenwereld. Na Cerro Léon koerst het vliegtuig aan op het drielandenpunt van Paraguay, Bolivia en Brazilië. Er verschijnen weer palmbomen en het landschap wordt aanmerkelijk groener.

Pragmatische opstelling
De palmsavanne in de noordwestpunt van de Chaco wordt eveneens bedreigd door ontbossing. Sinds de Europese Unie Paraguayaans vlees op haar markt toelaat breidt men de veehouderijen in dit gedeelte van de Chaco verder uit.

We verblijven in de door Guyra beheerde eco-lodge Los Tres Gigantes waarvan de naam verwijst naar drie vooraanstaande bewoners van het gebied: jaguar, reuzenmiereneter en reuzenotter. De lodge – die zijn energie krijgt van zonnepanelen – ligt middenin het wetland waar naast kaaimannen, capibaras en moerasherten een uitbundige diversiteit aan vogelsoorten is te bewonderen. Om de lodge te bereiken moeten we tweeënhalf uur met een klein bootje de Rio Negro opvaren de wetlands in. We komen in een groot onweer terecht en onze collega’s worden zelfs getroffen door een waterhoos en kunnen ternauwernood voorkomen dat hun bootje zinkt. Eenmaal bij bij de Tres Gigantes aangekomen blijkt de waterhoos ook de lodge te hebben getroffen, er is een raam stukgewaaid en het dak van de veranda is gedeeltelijk weggeblazen. Ook in deze regio wordt een toename van extreme weersomstandigheden waargenomen die wordt toegeschreven aan klimaatverandering.

Rondom het beschermde natuurgebied staat een tweetal percelen te koop. Op papier bevinden deze percelen zich echter in het nationale park Reserva Pantanal-Rio Negro (dertigduizend hectare) en komen zodoende niet in aanmerking voor een REDD-pilotproject. Want het vermijden van ontbossing in een bestaand nationaal park wordt niet als additioneel gezien. De realiteit is echter dat zodra de percelen in handen vallen van een veehouder de bestemming in een handomdraai kan worden gewijzigd. Hier staat de additionaliteitseis binnen REDD-natuurbescherming in de weg en past een pragmatische opstelling om toch te komen tot een gegarandeerde bescherming van het bos en het voorkomen van broeikasgasemissies.

Een vlucht naar boven
REDD biedt ontwikkelingslanden kansen voor een duurzame bosbescherming waarvan ook de lokale bevolking kan profiteren. Of REDD uiteindelijk succesvol zal zijn hangt onder andere af van hoe pragmatisch de deelnemers mogen omgaan met de eisen die gesteld zullen worden aan de projecten, zonder daarbij uiteraard duurzaamheid en de belangen van de lokale bevolking uit het oog te verliezen. Als bijvoorbeeld omwille van de additionalisteitseis een alleen op papier beschermd bos wordt uitgesloten van REDD dan worden er kansen gemist. REDD-projecten mogen er ook niet toe leiden dat een geïsoleerd levende nomadenstam als de Ayoreo-indianen van hun land worden verbannen. In beide gevallen is de bedreiging van ontbossing evident maar zal er pragmatisch met de invulling van het project moeten worden omgegaan om uiteindelijk ontbossing te voorkomen. Het instellen van een internationale instantie die toeziet op de invulling van REDD-projecten zou hierin kunnen voorzien. Zoals dit eerder is gedaan ten behoeve van duurzame bosexploitatie met het instellen van de Forest Stewardship Council (FSC) zou een vergelijkbare constructie denkbaar zijn voor REDD-projecten. Een dergelijk toezichthoudende multidisciplinaire instantie zou deze projecten kunnen goedkeuren en certificeren.

De capaciteit van lokale organisaties die het bosbeheer op zich nemen is van cruciaal belang bij het slagen van REDD-projecten. Alleen lokale natuurorganisaties, met voldoende financiële en personele middelen, die worden gerespecteerd door de overheid, bevolking en andere belanghebbenden zijn in staat dergelijke projecten succesvol te beheren. Veel aandacht en financiële middelen zullen in REDD-projecten moeten gaan naar ondersteuning van deze lokale capaciteit. Tijdens ons veldbezoek constateerden we dat er op dit moment helaas onvoldoende capaciteit is bij Guyra Paraguay om binnen de termijn mee te doen aan het HIER-project. Maar we hebben wel de verwachting dat Guyra in de toekomst een geschikte partner kan zijn in dergelijke projecten.

Op onze vlucht terug naar Asuncion kwam het vliegtuigje terecht in een zware onweersstorm. De piloot probeerde uit de turbulentie en hagelstenen te blijven door zo laag mogelijk te vliegen. We scheerden over de boomtoppen van de kletsnatte palmsavanne waar overal ondergelopen velden te zien waren. In de cockpit werd verhit gediscussieerd of we maar beter niet konden landen? Maar er was in de verste verte geen begaanbaar vliegveld te vinden. Net op het moment dat de toppen van de palmbomen wel heel dichtbij kwamen besloot de piloot om steil naar boven te vliegen dwars door de onweerswolk heen. Het leverde een paar minuten een ongemakkelijk gevoel in de maag op maar uiteindelijk kwamen we boven het onweer uit vlogen rustig verder naar onze eindbestemming. De huidige REDD-discussie lijkt soms op deze spannende vlucht. Een opeenstapeling van bezwaren en kritiek drukt het initiatief verder naar de grond: maar landen is geen optie want de ontbossing gaat door en zonder een goede bosbescherming worden de klimaatdoelen nooit gehaald. Wellicht heeft de REDD-discussie wel eenzelfde vlucht naar boven nodig als ons vliegtuigje en kunnen daarna alle betrokkenen weer vanuit een vernieuwd perspectief gaan werken aan het vermijden van CO2-emissies door middel van duurzame bosbescherming?