COLUMN - In een democratische rechtsstaat beschermt de overheid de uitingsvrijheid en stelt ze zich uiterst terughoudend op ten aanzien van de beperking van het vrije woord. Er zijn wettelijke beperkingen. De rechter kan op grond daarvan grensoverschrijdende uitingen veroordelen. Maar een regering hoort zich daar niet mee te bemoeien. Nederland kent geen censuur door de overheid. Het is een aspect van onze democratie dat graag wordt aangehaald door critici van minder democratische landen elders in de wereld.
In de afgelopen week zijn we geconfronteerd met twee berichten die er op wijzen dat een direkt ingrijpen van de overheid in het vrije verkeer van informatie ook hier niet geheel onmogelijk blijkt. Het bestuur van de NPO heeft staatssecretaris Gunay Uslu (Media, D66) gevraagd om de voorlopige erkenning van Ongehoord Nederland (ON) in te trekken. En op het ministerie van VWS was vorig jaar een ‘denktank’ actief waar eventuele ingrepen in de media werden besproken vanwege desinformatie over de vaccinatie tegen corona. In beide gevallen is de rechter niet betrokken.
De aspirant-omroep ON ligt van begin af aan onder vuur omdat er in de uitzendingen ruimte wordt geboden aan extreemrechtse politici en commentatoren die leugens over de coronapandemie en de vaccinatie niet schuwen. En daarnaast een hoop andere onzin verkondigen. Tegen discriminerende uitlatingen in het wekelijkse programma zijn al duizenden klachten ingediend. De NPO gooit het vooral op de weigering van ON om met andere omroepen samen te werken maar vermijdt de inhoudelijke kritiek. Het verzoek aan de staatssecretaris heeft geleid tot uiteenlopende reacties. Voorstanders van een verbod vinden dat er geen plaats is voor extreemrechtse ‘drek’ in een met openbare middelen gefinancierd omroepbestel. Ga meer ergens anders je onzin verkopen! Tegenstanders zeggen dat het publieke bestel alle geledingen van de Nederlandse samenleving hoort te vertegenwoordiger, dus moet er ‘logischerwijs’ ook plaats zijn voor ‘de groepen die in hun afwijkende mening stuitend of niet goed snik zijn.’
Ik vind dat laatste wel een belangrijk punt. Ik hoorde een andere tegenstander op de radio ook nog zeggen dat je moet kijken naar degenen die ON door hun lidmaatschap mogelijk hebben gemaakt. Uitsluiting van die groep is niet zonder risico. Het averechtse effect van een verbod zou een verdere vervreemding zijn van een groeiende groep mensen die het vertrouwen in de politiek en de media verloren hebben. ON-directeur Karskens profileert zich nu al als ‘martelaar van het vrije woord’. Probeer zijn volgelingen dan maar eens om te praten.
Maar het belangrijkste argument tegen ingrijpen op inhoudelijke gronden is het ontbreken van een rechterlijke toets. De staatssecretaris zal zich daarom verre houden van een oordeel over het programma van ON. Ze zal het als een bestuurlijk conflict behandelen. Maar een verbod zal zowel door voor- als tegenstanders worden opgevat als een inhoudelijk oordeel. En daarmee maakt ze dan de weg vrij naar de opvatting dat overheidscensuur in Nederland best wel kan. Een griezelig perspectief.
Wat is desinformatie?
De ‘denktank’ van VWS tegen desinformatie over vaccins vind ik minstens zo griezelig. Ambtenaren werkten samen met sociale mediabedrijven om dubieuze berichtgeving te ontdekken en onschadelijk te maken. Het griezelige zit ‘m nog niet eens zozeer in het onduidelijke begrip ‘desinformatie’. Het is een vaag maar ook makkelijk bruikbaar etiket voor ‘bewust misleidende’ berichten. Maar noch het misleidende, noch het bewuste is niet altijd even makkelijk aantoonbaar is. Voorzichtigheid is hier dus geboden. Ik bestrijd niet de noodzaak om bewuste misleiding met schadelijke gevolgen voor de volksgezondheid te bestrijden. Maar geven we dat in handen van een geheime, ongecontroleerde groep ambtenaren in samenspraak met nog minder controleerbare vertegenwoordigers van commerciële bedrijven? Hier dreigt een trein uit de rails te lopen. Hoever is deze praktijk verwijderd van een klassiek censuurbureau?
De bestrijding van mogelijk schadelijke boodschappen zou op afstand van de overheid georganiseerd moeten worden. En in alle openheid. Wim Voermans, hoogleraar staats-en bestuursrecht: ‘Het risico is dat de overheid zo’n denktank gaat gebruiken om onwelgevallige geluiden te neutraliseren. Kritische tegengeluiden wegfilteren om bijvoorbeeld een coronaspoedwet of andere overheidsbeslissingen door te voeren. We weten nu niet of dit is gebeurd. De Tweede Kamer moet hierop toezien, die is de scheidsrechter.’
Marloes van Noorloos, docent straf- en procesrecht, in hetzelfde NRC-artikel: ‘Normaal gesproken toetst een rechter of een uiting verboden moet worden. Op sociale media gebeurt dit door de platforms zelf. Die werken in deze denktank samen met de overheid. Zo bemoeit de overheid zich met de uitingen die we te zien krijgen op platforms, op een manier die niet toetsbaar is.’
De grondwet biedt de overheid in principe geen ruimte om zich te bemoeien met de meningen, standpunten en onderlinge communicatie van burgers. Hoge uitzonderingen daargelaten. En daar moeten we naar mijn mening scherp op blijven. Al was het maar voor het geval dat er in Den Haag een minder liberale wind gaat waaien.
[overgenomen van Free Flow of Information]
Reacties (8)
Ik denk niet dat die denktank vergelijkbaar is wat het ‘censureren’ van ON. Iedereen wist a priori wat ON ging doen, ook op Sargasso is wat er nu is gebeurd al voorspeld.
De focus op wat censuur kapot kan maken is terecht, maar in dit geval vraag ik me wel af of we niet flink te ver zijn doorgeslagen. Want aan de ene kant heb je de mogelijkheid dat er dingen kapot gaan, aan de andere kant zie je aan de lopende band dat er door niet ingrijpen al van alles en nog wat stuk aan het gaan is door des- en misinformatie.
Veel mensen begrijpen de tolerantieparadox niet, of hechten meer waarde aan de vrijheid van meningsuiting. Maar in feite zijn we de weg vrij aan het maken voor rechts om precies dat te doen wat we niet willen.
Ik heb totaal niet de illusie dat, als er in DH een ‘minder liberale’ wind gaat waaien, de vrijheid van meningsuiting voor links/progressief/liberaal binnen no time beknot gaat worden, of we nou wel of niet maatregelen hebben genomen. De oproepen daartoe zijn niet eens verdekt, maar gewoon openbaar. En daar zit je dan met al je principes die de andere kant probleemloos opzij zal schuiven.
Dat de overheid zich niet direct bemoeit met de inhoud van de communicatie tussen burgers is geen eenvoudig principe maar een grondwettelijk vastgelegd verbod en als zodanig een voorwaarde voor het functioneren van de rechtsstaat. De overeenkomst tussen de twee hierboven genoemde kwesties is dat ze op z’n minst suggereren dat de rechter geen rol hoeft te spelen om het kwaad te keren en dat de politiek hier vrij in kan opereren. Ik vind dat de burgers, media, partijen en onafhankelijke instellingen de eerste verantwoordelijkheid hebben bij de bestrijding van schadelijke desinformatie. En de rechter als het gaat om de overschrijding van strafrechtelijk vastgelegde grenzen.
De politiek kan in het geval het publieke omroepbestel vrijer opereren dan elders, omdat de NPO statuten heeft waar ON zich niet aan houdt. ON is onderdeel van de NPO, en de NPO wordt gefinancierd door diezelfde overheid. Het initiatief van deze ‘censuur’ ligt ook niet bij de overheid, maar bij de NPO, en de regering kan deze vraag wel of niet naast zich neerleggen (ik denk dat het lang niet duidelijk is dat ON uit het bestel gezet gaat worden). Daarna kan ON nog in beroep, en dat zullen ze vast ook doen. En zelfs als dat allemaal stand houdt, dan nog is ON niet monddood gemaakt, en gaan ze waarschijnlijk gewoon door met het verspreiden van des- en misinformatie via hun andere kanalen.
Ik ben overigens van mening dat een goede democratische rechtsstaathaar eigen oppositie financiert, maar dat ze niet haar eigen ondergang hoeft te financieren.
Weet je wat pas echt gevaarlijk is, Jos? Fascisten steeds weer toestaan om zich niet aan wetten, regels en normen te houden die voor anderen wel gelden. Ze ermee weg laten komen als ze zich niks aantrekken van contractuele verplichtingen die ze zijn aangegaan. Daar gaat hij bij ON over. De publieke omroep heeft wettelijk vastgestelde plichten en daar horen wettelijke regels bij. ON heeft zich ertoe verplicht om zich daaraan te houden. En dat doen ze simpelweg niet.
En wat ook gevaarlijk is, is meegaan met de propagandapraatjes die fascisten gebruiken om een uitzonderingspositie te krijgen of te houden. Het heeft helemaal niks met vrije meningsuiting te maken. Ze kunnen hun leugens en demagogie nog altijd via internet verspreiden als ze NPO ze eruit zet. Maar als ze zich weigeren aan de regels te houden die voor de NPO gelden, dan horen ze daar gewoon niet thuis. En als ze het daar niet mee eens zijn kunnen ze altijd nog naar de rechter stappen.
Als de achterban van ON hier kwaad over is zit ik daar niet mee. Laat maar weer eens duidelijk worden dat de overgrote meerderheid in Nederland walgt van de schofterigheid van die lui. Wat is daar mis mee?
Met die denktank zit het wat anders, vind ik. De overheid heeft wel degelijk een taak om de bevolking goed te informeren, zeker in een crisis, en het bestrijden van desinformatie hoort daarbij. Maar de manier waarop is zo oer- en oerdom. Alleen al omdat het natuurlijk een keer uit zou komen en dat dat natuurlijk koren op de molen zou zijn van complotdenkers en anti-democratische demagogen. Het lijkt me vooral een zoveelste illustratie van een bestuurscultuur die zich laat leiden door angst voor extreemrechts. De verantwoordelijke bestuurders durven niet te veel openlijk hun nek uit te steken en zich uit te spreken tegen die lui. En dus gaat het via stiekem gedoe. Wat uiteindelijk alleen maar meer schade aanricht.
Is dat dan niet juist een reden om dit bestuurlijke conflict aan een rechter voor te leggen, in plaats van een minister er bij te halen?
Mee eens. Vandaag schrijven twee deelnemers aan de ‘denktank’ in de NRC ook dat de suggestie van een geheim clubje niet erg handig was. Er is niets tegen het instellen van een groep deskundigen die advies levert over de bestrijding van schadelijke informatie over vaccinaties. Maar zet er dan geen ambtenaren bij met een direct lijntje naar de politiek verantwoordelijke minister die suggesties doen over het beleid van Facebook. Zou deze ‘storm in een glas water’ (volgens de denktankdeelnemers) niet meer ophef hebben veroorzaakt als bekend werd dat de ambtenaren ten burele van NRC of Volkskrant de ingezonden brieven rubriek zouden doornemen? Nogmaals: de overheid moet zich verre houden van ingrepen in de mediacontent.
Nee. Het bestuur van de NPO heeft namelijk de wettelijk taak om toe te zien op naleving van de regels en zo nodig in te grijpen. En de staatssecretaris heeft alle recht om adviezen van dat bestuur te volgen.
Het simpele feit is dat we in Nederland een democratisch vastgestelde Mediawet hebben. Daarin is geregeld dat omroepen die aan enkele voorwaarden voldoen geld en zendtijd kunnen krijgen, maar dat ze dan wel aan enkele regels moeten houden. Niks bijzonders, maar vooral wat basisprincipes van journalistiek en beschaving. ON wil wel de privileges, maar niet de bijbehorende plichten en verantwoordelijkheden. Terwijl ze zich daar wel aan hebben gecommitteerd. Ze houden zich niet aan de gemaakte afspraken, en dus hoeft de andere contractpartij dat ook niet te doen. Dat is de kern van het conflict en die ontbreekt volledig in jouw stuk. Wat vooral doet vermoeden dat je je weer eens helemaal in hebt laten pakken door de propaganda van de extremistische Calimerootjes.
Nee, zo simpel is de wereld niet, hoe hard jij dat ook blijft wensdenken. Er zijn situaties waarin de overheid het recht of misschien zelfs de plicht heeft om in te grijpen. Bij bedreiging van de openbare veiligheid of orde bijvoorbeeld. Of een onrechtmatige daad.
Een grondwetsartikel zou ik geen ‘wensdenken’ noemen. Een bedreiging van de openbare veiligheid waarvoor dit artikel opzij geschoven mag worden is wel zeer uitzonderlijk.
Het gaat helemaal niet over de Grondwet. Dat is nou net het probleem met wat jij schrijft over dit onderwerp: jij maakt er steeds weer een zwart-wit tegenstelling van, terwijl het in werkelijkheid wat genuanceerder is. Natuurlijk mag de overheid niet zomaar meningen verbieden, of mensen oppakken omdat ze kritiek hebben. Maar dat betekent nog niet dat daarmee elke ingreep meteen ongrondwettelijk is. Er zou bijvoorbeeld best aanleiding kunnen zijn om media aan te spreken op het verspreiden van desinformatie en op de gevolgen daarvan te wijzen. Of om ze niet meer te financieren via belastinggeld. Om maar wat voorbeelden te noemen. Natuurlijk moet de overheid daar terughoudend mee zijn. Maar de Grondwet vrijwaart niemand van kritiek of tegenspraak, ook niet als die van de overheid komt. En niemand kan recht op zendtijd bij de publieke omroep ontlenen aan de Grondwet. Laat nou eindelijk eens tot je doordringen dat je niet alles over dezelfde kam van vrije meningsuiting kunt scheren.