Buitenlands beleid: It’s the economy, stupid!

ANALYSE - In een nieuwe serie behandelt Sargasso enkele thema’s die in het regeerakkoord zouden moeten staan. In dit deel: buitenlands beleid, uiteraard een vast onderdeel van het regeerakkoord. In crisistijd verdwijnen vrede, veiligheid en mensenrechten wat naar de achtergrond. It’s the economy, stupid!

VVD en PvdA zijn er naar verluidt bijna uit. Rutte en Samsom willen over een week of drie de start maken met Rutte II. De verwachting is dat de plannen volgende week voor doorrekening naar het CPB kunnen. Ook dit kabinet komt weer voor forse bezuinigingen te staan, zo’n vijftien miljard euro in totaal.

In tijden van economische crisis is het vizier doorgaans gericht op het oplossen van binnenlandse problemen: werkloosheid, oplopende zorgkosten, huizenmarkt, pensioenen, etcetera. Nederland is nog steeds een welvarend land, maar er zijn forse problemen. Dat is wat ‘de burger’ bezig houdt. Dan is Syrië toch ver van het bed, evenals politieagenten in Kunduz.

Nu liggen de oorzaken van de crisis grotendeels in internationale systemen. De oplossingen trouwens ook, maar dat blijft een lastige spagaat. Een klein land als Nederland kan zich niet onttrekken aan de buitenwereld, maar veel invloed op de ontwikkelingen in diezelfde buitenwereld is er niet. De ‘internationale paragraaf’ van het nieuwe regeerakkoord zal dan ook voornamelijk gaan over Europa en de internationale financieel-economische verwevenheid.

Defensie

Natuurlijk komen ook, zoals altijd, de thema’s rondom vrede en veiligheid terug in het regeerakkoord. Traditioneel leidt dat tot formuleringen in de trant van: ‘Nederland speelt een actieve rol in de bevordering van de internationale stabiliteit en het naleven van mensenrechten.’ Dus zal het volgende kabinet wederom bereidheid tonen, onder de voorwaarde dat de Tweede Kamer akkoord is met een Artikel-100 brief en dat is voldaan aan de criteria uit het Toetsingskader, om de krijgsmacht in te zetten voor missies in het buitenland. Enerzijds vanuit de verantwoordelijkheid die Nederland traditioneel voelt, anderzijds vanuit de wetenschap dat deze bijdragen cruciaal zijn voor de verhoudingen met bondgenoten en handelspartners, kortom voor ‘s lands economische en diplomatieke positie in de internationale samenleving. De inzet van de marine op antipiraterij-missies zal een belangrijke taak van defensie blijven, omdat hierbij mede de handelsbelangen van ederland worden verdedigd.

Met de huidige en voortschrijdende bezuinigingen op defensie zal waarschijnlijk wel een pas op de plaats worden gemaakt met een nieuwe grootschalige missie zoals de Taskforce Uruzgan of de Politie Training Missie in Kunduz. Overigens zullen ook de huidige ISAF-bondgenoten niet staan te popelen zich in een nieuw avontuur te storten als de terugtrekking uit Afghanistan in 2014 is afgerond. En dus zal er in het nieuwe regeerakkoord weer iets komen te staan over het ontwikkelen van een visie op de nieuwe rol van de krijgsmacht. Sinds het einde van de Koude Oorlog is er een hele reeks van rapporten geschreven over de veranderende rol van defensie (Rutte I verwees in het coalitieakkoord naar het rapport Houvast voor de krijgsmacht van de toekomst uit 2010). Inmiddels zijn de tanks verkocht en de bijbehorende bataljons opgeheven.

De vraag is wat de houding ten opzichte van de JSF zal worden. Voor de VVD is de werkgelegenheid en de omzet die de ontwikkeling van de JSF voor de Nederlandse kennisindustrie zou opleveren een belangrijk argument. Overigens kwam het woord JSF in het hele verkiezingsprogramma van de VVD niet voor. De PvdA geeft de voorkeur aan verlenging van de levensduur van de F-16’s en is voor beëindiging van Nederlandse deelname aan het JSF-project. Wanneer de F-16’s echt moeten worden vervangen pleit de PvdA ervoor het beste toestel voor de beste prijs ‘van de plank’ te kopen, waarbij de JSF niet wordt uitgesloten.

Ontwikkelingssamenwerking

Ook op het gebied van ontwikkelingssamenwerking verschillen VVD en PvdA van mening. De PvdA wil niet verder bezuinigen op het OS-budget en de internationale norm van 0,7 % van het BNP behouden. Zodra er begrotingsevenwicht is wil de PvdA zelfs weer terug naar 0,8 %. Ook wil de PvdA een minister voor internationale samenwerking, zodat ‘de één miljard allerarmsten een stem krijgen in de ministerraad’. De VVD wil juist alle directe begrotingssteun aan overheden van ontwikkelingslanden stopzetten, evenals de financiële steun aan NGO’s. De VVD gelooft dat landen alleen maar afhankelijker worden door deze vorm van steun en dat het geld te vaak naar corrupte regeringen gaat. Bovendien vindt de VVD het meer iets voor het individu om ontwikkelings- en goede doelenorganisaties te steunen.

Het is niet uit te sluiten dat de VVD het JSF-project behoudt in ruil voor niet al te forse bezuinigingen op ontwikkelingssamenwerking en wellicht een minister of staatssecretaris voor internationale samenwerking voor de PvdA.

In het coalitieakkoord van Rutte-I werd gesteld dat moest worden ingezet op ‘investeren in plaats van hulp, met als doel zelfredzaamheid in ontwikkelingslanden’ en ‘focus op thema’s waar Nederland goed in is, zoals watermanagement, landbouw en maatschappelijk middenveld’. Dat wil de VVD nog steeds. Kortom, ook het Nederlandse bedrijfsleven en de kennissector zou moeten winnen bij ontwikkelingssamenwerking.

De economische positie van Nederland in de wereld

En zo komen we bij de vermoedelijke kern van het buitenlands beleid in het nieuwe regeerakkoord: de economische positie van Nederland in de wereld. Die wereld begint bij de Europese Unie. Het ingewikkelde daarbij is dat je er in Den Haag wel een visie op kan ontwikkelen, maar dat de invloed om vast te houden aan die visie maar zeer beperkt is. Grote woorden over het stopzetten van financiële steun aan landen als Griekenland zijn weliswaar zeer begrijpelijk, maar lang niet altijd waar te maken. Misschien dat een Grexit uiteindelijk toch wel onvermijdelijk wordt, maar de gevolgen daarvan – met name van een mogelijk domino-effect – zijn nauwelijks te overzien.

Desalniettemin zal financieel-economische gezondheid een kernelement zijn voor het nieuwe kabinet. Het huishoudboekje van alle eurolanden, van Nederland maar zeker ook die van de in problemen verkerende landen, moet op orde. De PvdA was in haar verkiezingsprogramma niet zo rigide op dit vlak en wilde de vrijheid behouden om rekening te houden met economisch uitzonderlijke omstandigheden. De PvdA streefde naar begrotingsevenwicht in 2017 en wilde dus niet al te rigoureus bezuinigen op de korte termijn. De PvdA zal op dit vlak water bij de wijn moeten doen. Nederland kan het na alle harde woorden richting de Zuid-Europese landen niet maken zelf de afspraken over begrotingsdiscipline te schenden.

Subsidiariteit en deregulering zijn al jaren kernwoorden als het gaat om Europa en zullen ook in dit regeerakkoord weer prominent terugkeren. Lidstaten moeten verantwoordelijkheden (terug)krijgen over zaken die zij zelf kunnen regelen. De oneliner in het VVD verkiezingsprogramma is helder op dit punt: ‘niet méér Europa, maar een béter Europa’. Dus niet nog meer geld naar Europa en voorlopig geen uitbreiding van lidstaten. De VVD wil wel economische samenwerking – daar heeft Nederland baat bij – maar geen superstaat Europa. De PvdA is ook voor strenge handhaving van de toetredingsregels (Kopenhagencriteria) voor nieuwe lidstaten, maar benoemt tevens de idee Europa: ‘Europa is meer dan alleen één markt, het is een waardengemeenschap die staat voor mensenrechten, rechtsstaat en democratie’. De VVD zei juist ‘geen behoefte te hebben aan vage vergezichten’.

Economie – de VVD gebruikt ook de term ‘economische diplomatie’ in relatie tot het werk van ambassades – zal centraal staan in het buitenlands beleid van het volgende kabinet. Dat is altijd een belangrijk punt geweest. Maar in tijden van voorspoed is er meer aandacht voor vrede, veiligheid en mensenrechten. Nu de hete adem van gedoogpartner PVV is verdwenen en de PvdA de nieuwe coalitiepartner van de VVD wordt, zal hierover in het nieuwe regeerakkoord waarschijnlijk iets minder plichtmatig gesproken dan in het coalitieakkoord van Rutte-I, maar de economische positie van Nederland en de wederopstanding van de EU zullen centraal staan.

En nu maar kijken wat er daadwerkelijk waar gemaakt kan worden in een wereld waarin Nederland maar zeer betrekkelijke invloed heeft.