Biologisch of gangbaar: wat is beter?

CDA-kamerlid Ger Koopmans weet hoe het zit. In gesprek met de Volkskrant over de veehouderij zei hij maandag onomwonden:

‘Het blijkt dat de milieu-uitstoot bij biologisch verantwoord vlees veel groter is. Meer dierenwelzijn en minder milieu-uitstoot gaan nooit samen.’

Dit is nogal een stelling. Tamelijk verwarrend ook. De lezer denkt waarschijnlijk dat-ie met biologisch of diervriendelijk over het algemeen wel goed zit, blijkt het volgens Koopmans ‘nooit samen te gaan’ met minder milieu-uitstoot.

Is dat ook zo?

Het gaat hier om trade-offs, uitwisselingen tussen het ene en andere belang. In een eerder gepubliceerd verhaal over de intensieve veehouderij heb ik dit soort uitwisselingen besproken; tussen dierenwelzijn, milieu en wat ‘goed’ is voor boeren. Je kunt niet altijd overal een tien op scoren, binnen duurzaamheid heeft een positief effect op het ene punt heeft soms een negatieve consequentie op een ander punt. Koopmans lijkt zo’n trade-off te willen schetsen met bovenstaande uitspraak (waarin hij trouwens doet alsof biologisch en diervriendelijk hetzelfde zijn). Hij gaat echter wel behoorlijk ver en neemt het met de feiten niet zo nauw. Dat terwijl hij in hetzelfde stuk zegt: ‘Ik vind het goed feiten tegenover beelden te zetten’.

Laat ik dat dan voor hem doen. Het beeld dat Koopmans oproept: biologische dierlijke productie is slecht(er) voor het milieu (dan gangbare). Laat ik proberen een beschrijving te geven van de feiten, voor zover ik die ken uit eerder onderzoek.

Eerst het eerste deel van Koopmans’ stelling: ‘Het blijkt dat de milieu-uitstoot bij biologisch verantwoord vlees veel groter is.’

De eerste vraag is: wat is ‘milieu-uitstoot’? Is dat hetzelfde als CO-2-uitstoot? Of gaat het ook om mest en ammoniak en andere indirecte belasting van het milieu, bijvoorbeeld door de productie van veevoer en het transport daarvan?

Tweede vraag: wat is ‘veel groter’? Is de ‘veel grotere’ milieu-uitstoot bijvoorbeeld acceptabel wanneer die wordt afgewogen tegen voordelen van biologische productie voor dieren en boeren? Of hebben we het hier over ‘onacceptabel veel groter’, als in, dermate veel slechter voor het milieu dat de voordelen van biologische productie (voor dieren, boeren) ondubbelzinnig teniet worden gedaan?

Dat kunnen we op basis van zo’n stelling allemaal niet zeggen. Koopmans’ opmerking is zo algemeen dat hij meer vragen oproept dan beantwoordt. Dit soort stellige formuleringen werkt bijna niet rond een complex onderwerp als de veehouderij. Je moet telkens concrete voorbeelden nemen en die in detail onderzoeken.

Als je bijvoorbeeld naar het leven van een biologisch varkentje kijkt en je ziet dat dat langer duurt dan het leven van zijn collega in de intensieve veehouderij, kun je veilig concluderen dat dit varkentje meer scheten laat tijdens zijn leven, dat wil zeggen meer CO-2- en andere broeikasgassen uitstoot. Hoe langer zo’n varken leeft, hoe schadelijker, zou je dan zeggen. Gangbare productie, waar het dier zo snel mogelijk wordt vetgemest en geslacht, is dan ‘beter’ qua uitstoot van broeikasgassen.

Maar je kunt natuurlijk niet alleen het dier beschouwen als je een uitspraak doet over de milieuvriendelijkheid van een productiewijze, in dit geval biologisch of gangbaar. Dan moet je naar de hele keten kijken. En daar wordt het ingewikkeld, want dan gaan veel andere factoren meespelen.

Stel je weet ook dat een biologisch varkentje meer voedsel eet dan zijn gangbare collega (want hij leeft langer en beweegt meer). De vraag wordt dan: van welk voedsel eet hij meer?

Bij een biologisch varken zal het antwoord zijn: van biologisch en zoveel mogelijk lokaal geproduceerd voedsel. Dat is nog wel even wat anders dan ‘gangbaar’ voer dat voor een deel uit Zuid-Amerika komt, want dan moet je rekening gaan houden met meer uitstoot en vervuiling tijdens transport, meer verlies van biodiversiteit door de kap van regenwoud, meer monoculturen en dus meer pesticiden en dus meer olieverbruik, enzovoort.

Het groter aantal scheten dat het biologische varkentje uit ons voorbeeld laat, valt wellicht (ruimschoots) weg tegen alle CO-2-uitstoot en milieuschade die gepaard gaan met de gangbare keten. Er blijven dan nog problemen met onder meer de grotere hoeveelheid land en arbeid die het bio-varken tijdens zijn leven verbruikt – biologische dierlijke productie is bijna twee keer zo arbeidsintensief als gangbaar. Daar kun je dan weer over discussiëren. Bijvoorbeeld over de kwaliteit van arbeid in de gangbare of biologische sector.

Om een uitspraak te doen over de voor- en nadelen van biologisch versus gangbaar moet je al die zaken in ogenschouw nemen. Je kunt nooit één aspect nemen en daarop de productiewijze omarmen of afkeuren. Als je het hele plaatje probeert te overzien, moet je bijvoorbeeld ook constateren dat het ene dier het andere niet is. Een varken in de bio-industrie heeft ruim 2,5 kilo voer nodig om een kilo aan te komen – daar hebben jarenlange fokprogramma’s voor gezorgd. Zo’n beestje is een stuk efficiënter dan een rund dat ruim 8 kilo voer nodig heeft om een kilo lichaamsgewicht te produceren. Runderen stoten in vergelijking met varkens en kippen bovendien buitengewoon veel methaangas uit, bad news indeed voor de ozonlaag; veel schadelijker dan CO-2.

Nog een punt. Varkens kunnen zo ongeveer alles eten, ze worden van oudsher als onrein beschouwd juist omdat ze zich gedragen als vuilnisbak. Een varken zou je dus voor een belangrijk deel kunnen voeren van ‘reststromen’ uit de voedingsindustrie. Het dieet van een kip in de gangbare veehouderij is daarentegen bijna volledig gebaseerd op soja-eiwitten en die komen meestal van de andere kant van de wereld. Maar daar moet je weer tegenover zetten dat een kip minder voer nodig heeft, kortom: er zijn steeds mitsen en maren, het ene dier is het andere niet en het ene stukje vlees is het andere dus ook niet. Als je over de veehouderij praat zul je ook onderscheid moeten maken tussen verschillende dieren, zoals bijvoorbeeld in dit recent onderzoek keurig is gedaan.

Als je de hele keten beschouwt en onderscheid maakt tussen dieren, krijg je zowel een eerlijker als complexer beeld. Ik ken maar een onderzoek dat werkelijk de hele keten bekijkt van zowel biologisch als gangbaar, namelijk dit onderzoek uit Engeland. Ook op de site van Milieucentraal staat een en ander op een rijtje. Los daarvan laat bijvoorbeeld deze brochure, over de ontwikkeling van nieuwe stallen voor varkens, goed zien dat er nogal wat trade-offs gemaakt worden in de veehouderij. Als Koopmans daarop doelt met de opmerking dat “meer dierenwelzijn en minder milieu-uitstoot nooit samen [gaan]”, heeft hij dus ook een punt. Het ‘nooit’ is te sterk, want het kan wel degelijk (een voorbeeld zijn Rondeel-eieren). Maar het is bijzonder moeilijk om ‘overal een tien op te scoren’, dat vraagt om structurele innovaties en heel veel ambitie van boeren. Plus een consument die de meerprijs betaalt.

Samenvattend houdt het eerste deel van Koopmans’ opmerking geen stand: te vaag en te algemeen, en zonder rekening te houden met de hele keten. Het tweede deel is te stellig, maar verwijst naar een reële problematiek in de veehouderij, namelijk dat er keuzes gemaakt moeten worden waar ook de biologische sector niet aan ontkomt.

Het is in ieder geval niet geoorloofd om heel casually de hele biologische en/of diervriendelijke sector zwart te maken, zoals Koopmans doet. Daar is het onderwerp te ingewikkeld voor. Dit soort one-liners vergoelijken bovendien buitensporige relativering door consumenten (‘het is toch allemaal slecht voor het milieu’) en versterken het gevoel van machteloosheid (‘wat ik ook doe, ik kan het toch niet goed doen’). Toch is dat ronduit onwaar. Er zijn wel degelijk betere en slechtere producten, en verschillende productiewijzen hebben zo hun voor- en nadelen. Die zijn echter zelden in one-liners samen te vatten, of pas na gedegen onderzoek en met verwijzing daarnaar.

Het is uiteindelijk vooral aan consumenten te bepalen waar ze de nadruk leggen — bij dierenwelzijn, milieu-impact, uitstoot van broeikasgassen, winstgevendheid of minimaal gebruik van grondstoffen — en welke veehouderij ze dus willen ‘ondersteunen’, if any. Voor ieder van deze oriëntaties is wat te zeggen en de consument heeft dus ook behoorlijk wat te kiezen. Laat het gesprek daarover gaan, in plaats van over de categorische verdeling tussen gangbaar en biologisch.