Beschavingsoffensief en fascisme

Rob Riemen vindt dat wij de PVV een fascistische partij moeten noemen. Dat woord moet, vindt hij: dingen moeten de naam dragen die ze hebben. Dat is niet zo’n slecht idee: maar of je daar een open debat mee bereikt, of zelfs een ‘beschavingsoffensief’, is vers twee. Maar de uitdaging ligt er, dus laten we er iets mee doen. Ik stel vooral vragen.

Als je een woord gebruikt, moet je het toch eigenlijk wel definiëren. Riemen noemt de Amerikaan Paxton en de oude italiaanse communist Togliatti, maar blijft verder losjes in zijn formuleringen. Hij ziet fascisme waar:

• Politieke partijen hun eigen gedachtengoed verloochenen,
• Intellectuelen een gemakzuchtig nihilisme cultiveren,
• universiteiten hun naam onwaardig zijn,
• de zakenwereld door geldzucht wordt beheerst.
• de media de buiksprekers van het volk zijn en niet een kritische spiegel.

(De eeuwige terugkeer van het fascisme, p.59)

Dat is een beetje slordig. De oude Italianen (Gramsci en Togliatti) vinden het kleinburgerlijke wezenlijk, de combinatie van conservatieve en revolutionaire trekken, de zorg voor de (nationale) identiteit en de zuiverheid van de groep. Robert Paxton heeft het over de ‘mobilising  passions’ van het fascisme en noemt o.a.:

• het gevoel van een crisis die niet met normale middelen valt op te lossen,
• Het primaat van de groep,
• Het geloof dat de groep slachtoffer is,
• Het geloof dat de groep in verval is,
• De behoefte aan ‘closer integration of a purer community’,
• Het geloof aan de superioriteit van de instincten van de leider.

Natuurlijk; het fascisme is een historisch verschijnsel, maar de inhoud is niet gemakkelijk te omlijnen. Het is een eclectische ideologie, een stroming van gefrustreerde kleinburgers, zegt Togliatti: niets komt dichter bij een kameleon dan de fascistische ideologie.

Helpt dit? In een aantal opzichten wel: de PVV is pas hard gaan groeien toen de crisis manifest werd. Maar de onvrede is ook gevoed door het gevoel dat de groep in verval is en door vreemde invloeden (Islam, migranten) wordt bedreigd: daarin is de PVV erfgenaam van Fortuyn en Verdonk.

Maar moet Wilders als een magische leider, met een begenadigde intuïtie worden gezien? Het interview met Brinkman in Vrij Nederland bewijst dat dit minstens mag worden betwijfeld. De PVV combineert ook ideologische geloofsartikelen van links en rechts, met het gevolg dat een rechtse regering meer geld in de ouderenzorg steekt. Daar staat de angst voor  en afkeer van de Islam tegenover.  Maar als de combinatie hervormingsgezind en restrictief vreemdelingenbeleid tot het epitheton ‘fascisme’ leidt is iedereen in dit land een fascist. Beweer je dan nog iets nuttigs?

Veel steun voor de PVV wordt geregistreerd in dorpen in het zuiden, waar de bedreiging van gastarbeiders en moslims vrijwel niet bestaat. Kennelijk heeft de PVV hier gescoord met het beroeren van het slachtoffergevoel, het revolutionaire sentiment gewekt dat ‘Den Haag’ een lesje moest hebben. Het opleidingsniveau van de PVV-sympathisant  is wat lager dan gemiddeld: wijst dat op de gefrustreerde kleinburgerlijkheid van de theoretici?

Rob Riemen heeft zijn ergernissen goed opgelijnd: ook ik erger me aan het gebrek aan ouderwetse liberalen binnen de VVD, de minieme gevolgen van de openlijke gewetensnood bij het CDA, de zwakte van het intellectuele leven, de platte geldzucht in de financiële sector en het onvermogen van de journalistiek. Maar ergernis is geen analyse.

Misschien helpt het onderscheid van Vaclav Havel tussen wat mensen doen in de samenleving en wat zij vinden van het openbare leven. (New York Review of Books, 5 maart 1998)Het eerste: wat zij doen is werken, ondernemen, trouwen, scheiden, kinderen krijgen, naar school gaan, op vakantie gaan, televisie kijken, boeken lezen, enzovoort. Al die activiteiten zijn redelijk wel mogelijk, crisis of niet, en we doen ze op een welvaartsniveau dat hoog is. Als je geen werk meer hebt, ben je slechter af, als je een onverkoopbaar huis hebt ook, maar verder gaat het ons individueel wel goed, zo stelt het SCP steeds vast. Maar collectief?

Dan het tweede: mensen hebben als burgers een relatie tot het openbare leven, tot hun staat, tot het sociale systeem, tot de politiek. Die verhouding is niet goed, om geen andere woorden te gebruiken. Onze verse premier Rutte zegt, namens zijn kabinet, dat menselijk geluk niet gemaakt wordt in ‘Haagse kantoren’. Dat is een waarheid als een koe, maar de boodschap, die blijft hangen is dat de overheidsbureaucratie niet deugt. Hebben we geen heldere, goede en begrijpelijke regels nodig, die worden gerespecteerd en daardoor de diverse bestaansgebieden ordenen en regelen? Als het er maar niet teveel zijn, waardoor het bestaan wordt gestremd en gehinderd, zal Rutte antwoorden. Maar onze rechtsstaat bestaat ook bij de gratie van enig respect voor de Haagse bureaucratie.

Wat mij betreft gaat het beschavingsoffensief niet over de vraag of de PVV fascistisch is. Ik zou wel willen weten welk probleem precies wordt aangesneden of opgelost. Als ik wanhopige Irakezen op straat zie zwerven in Ter Apel, in afwachting van het moment waarop een oordeel van het Europese Hof doordringt in de Tweede Kamer, denk ik dat we twee soorten mensen hebben in onze rechtsstaat. In die zin vind ik de vraag terecht. Riemen maakt een mooie vergelijking met “de Pest” van Albert Camus: de ratten die de ziekte verspreiden zijn bruin ongedierte. Soms laten zij zich zien. Maar Riemen heeft ze nog niet echt duidelijk aangewezen.

Ik zou ook willen praten over de betekenis van nog een paar andere dingen: de rol van de overheid in het economisch leven, de minimale rol van de staat in de nutsvoorzieningen, de betekenis van de cultuur als verbinding in de civil society, de herinrichting van het openbaar bestuur. Kunnen we dat een beschavingsoffensief noemen? Dan ben ik er voor. Maar de vraag of de PVV fascistisch is, lijkt me niet zo betekenisvol. Arnon Grunberg zei op een vraag wat hij van Wilders vond: “niet zo interessant, ik kan me al niet voorstellen hoe de man zijn tanden poetst.”