Studium Generale Universiteit Utrecht, auteur op Sargasso

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

De veroveringstocht van plant en dier

4 maart 2012 , 15:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Als je op grote schaal naar de ontwikkeling van de aarde kijkt, komen er vreemde feiten aan het licht. Nu zouden we graag meer groen zien en minder CO2 in de lucht hebben, 470 miljoen jaar geleden was dat wel anders. Het debuut van de plant op het land zorgde voor een temperatuurdaling van maar liefst 17 graden! De rotsen waar mos op groeide verweerden en daarbij werden enorme hoeveelheden CO2 uit de lucht gezogen. Een ijstijd van ongeveer vijftien miljoen jaar volgde. In dit bericht (pdf) uit de Volkskrant wordt de vernietigende veroveringstocht van de plant over de wereld beschreven.

Maar hoe zit het met de veroveringstocht van het dier? Komen daar ook opzienbarende feiten boven als we uitzoomen en de gebeurtenissen op een schaal van miljoenen jaren gaan bekijken? Jazeker, neem bijvoorbeeld het feit dat de mens afstamt van reptielen en dat de vliezen die breken bij de geboorte van een kind hetzelfde zijn als de vliezen rondom een ei. Prof. dr. Jelle Reumer schetste bij Studium Generale de evolutie van de gewervelden en liet zien dat de mens nog veel meer sporen in zich draagt van een ver, ver verleden. Zo kun je ook aan onze schedel met welke soorten we meer en met welke soorten we minder verwant zijn. Maar dat is nog lang niet alles.

Foto: copyright ok. Gecheckt 10-02-2022

De dokter en de 3d-printer

3 maart 2012 , 15:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Onlangs kreeg een 83-jarige vrouw in het Orbis Medisch Centrum in Sittard‐Geleen een 3D-geprinte kaak geïmplanteerd. De onderkaak van de patiënt was dermate geïnfecteerd dat een volledige verwijdering van het bot noodzakelijk was. De nieuwe kaak is gemaakt van gesmolten lagen titaniumpoeder die door een 3D-printer zijn afgedrukt. In de toekomst zal het mogelijk zijn om onder andere prothesen, implantaten of zelfs werkende organen te vervaardigen. In de Tedtalk Printing a human kidney van Anthony Atalazie je bijvoorbeeld hoe de 3D-printer een menselijke nier maakt van levend celmateriaal.

Hoe werkt een 3D-printer? Via de computer stuur je een bestand naar de printer. Vervolgens bouwt de printer het object laagje voor laagje op. Dat kan door hard materiaal, bijvoorbeeld plastic, te smelten en zo in de gewenste vorm te ‘printen’; of door poeder, bijvoorbeeld gips of epoxy, te verharden en op die manier het object op te bouwen. Het proces duurt, afhankelijk van de grootte van het object, slechts enkele minuten en het object is daarna meteen klaar voor gebruik.

3D-printen, ook bekend als rapid-prototyping, is niet iets van de afgelopen tijd. De technologie bestaat namelijk al zo’n dertig jaar. Voorheen was het apparaat echter zo groot en duur dat het alleen in de zware industrie gebruikt werd. Sinds kort is het apparaat gebruiksvriendelijk genoeg om voor het grote publiek toegankelijk te zijn. Door de 3D-printer is het mogelijk om objecten van internet te downloaden en deze vervolgens in 3D af te drukken. Op deze manier wordt de consument ook producent. In de Tedtalk A Primer on 3d printing bespreekt de 3D-printer- en software-expert Lisa Harouni de mogelijkheden van het nieuwe apparaat.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Kleding uit je eigen badkuip

2 maart 2012 , 16:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Meng een paar liter suikerwater, groene thee en het micro-organisme gluconacetobocater xylinus dat cellulose produceert, en maak je eigen kleding. Door de mix van bacteriën te laten gisten, ontstaat er een gefermenteerde ‘huid’ van enkele centimeters dik. Deze kan je vervolgens in bijna elke gewenste vorm modelleren. De Britse modeontwerpster Suzanne Lee creëert op deze manier haar eigen kleding. Deze zogenaamde Biocouture is gemaakt van een biologisch en duurzaam materiaal dat in principe iedereen thuis in de badkuip kan kweken.

Ze sprak over de ontwikkeling van de nieuwe stof tijdens haar Tedtalk Grow your own clothes. Het materiaal genereert zichzelf zolang je het maar levend houdt. Bij een scheurtje in de stof is het een kwestie van natmaken, waardoor het kledingstuk zichzelf heelt. Verdere experimenten zijn wel nodig, want het materiaal is nog niet buigzaam genoeg en niet waterbestendig. Zweten of in de regen lopen in Biocouture is er dus nog niet bij. Een team van biochemici, biologen en microbiologen helpt Lee de stof verder te ontwikkelen en het materiaal zonder toevoeging van chemicaliën te verbeteren.

Lee ziet haar werk niet als een kunstproject. Naast het maken van kleding zijn er in haar ogen nog meer mogelijkheden om deze techniek toe te passen. Zo lijkt het materiaal qua structuur erg veel op leer. Het zou bijvoorbeeld als alternatief gebruikt kunnen worden voor stoelen, banken en auto-interieur. Daarnaast wil ze met haar Biocouture de mode-industrie verbeteren door de weggooicultuur van kleding tegen te gaan. Ook wil ze de modewereld meer diepgang geven door onderzoek te doen naar nieuwe materialen. Er is door de snelle opvolging van collecties geen tijd meer voor research, aldus Lee. Sommige merken, waaronder Issey Miyake en Kuyichi, werken wel met milieuvriendelijk en organisch materiaal, maar dat zijn uitzonderingen. Het is volgens Lee noodzakelijk dat er nieuwe materialen worden ontwikkeld die dezelfde eigenschappen hebben als de stoffen van vandaag. Als in de toekomst olie schaars wordt, zal de prijs van petrochemische vezels zoals plastic, nylon en polyester stijgen. Hierdoor zal synthetische kleding onbetaalbaar worden.

Foto: copyright ok. Gecheckt 23-11-2022

De economische crisis en de toekomst

1 maart 2012 , 21:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

In de jaren ’90 vormde het marktkapitalisme het nieuwe geloof in Amerika. Zelfs de meest fervente ongelovigen omarmden het. De jaren ’90 in de VS kenmerkten zich door sterke economische groei. De snelle opkomst van de IT-industrie bijvoorbeeld, deed de beurskoersen enorm stijgen. Door alle voorspoed nam het geloof in de markt dusdanig toe, dat men geloofde dat er een nieuwe, frictieloze economie was ontstaan. Het gebruik van computers zou de economie dusdanig verbeteren dat de conjunctuurbeweging veranderde. Hierdoor zou een nieuwe crisis onmogelijk zijn. Prof. dr. Maarten van Rossem onderzoekt in zijn laatste lezing in de serie Kapitalisme de invloed van het marktmechanisme op de financiële crisis.

Naar Amerikaans voorbeeld introduceerde ook Nederland het principe van het marktmechanisme. Privatisering en liberalisering waren het gevolg. Hoewel in de VS vooral de republikeinen zich traditiegetrouw op marktwerking richten, werd het idee in Nederland opgepakt door de linkse premier Wim Kok. Hij behoorde tot de sociaaldemocratische politici die zich baseren op de beweging ‘De Derde Weg’. De aanhangers daarvan beschouwen het marktmechanisme als belangrijke factor binnen de sociaaldemocratie. Naast Wim Kok zijn ook Tony Blair en Bill Clinton bij deze beweging te scharen. Soms introduceerden de democraten het marktmechanisme iets te enthousiast in hun politiek. De liberale insteek leidde in Nederland bijvoorbeeld tot een (te) sterke sanering van de verzorgingsstaat, zo stelt Maarten van Rossem.

Foto: copyright ok. Gecheckt 23-11-2022

Wat is ‘meer’ in ‘meer dan de som der delen’?

26 februari 2012 , 18:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

‘Als we zeggen dat een zwerm vogels meer is dan de som der delen, wat bedoelen we dan? Wat zou dat ‘meer’ moeten zijn? Een soort ‘vogelgeest’? Misschien is het wel voorbarig om te stellen dat de vogels samen ‘meer’ zijn, dan alle individuele vogels bij elkaar opgeteld. In de derde lezing van de serie De zwerm probeert Victor Gijsbers op filosofische wijze door deze vanzelfsprekende uitspraak heen te prikken.

Het zwermgedrag van vogels, stelt hij, blijkt wel degelijk te reduceren tot de som der delen. Dit werd in de jaren ’80 aangetoond door middel van de ‘individual based models’. Hierbij bepaal je het gedrag van een individu, dat vervolgens wordt ingevoerd in een computermodel. Daarna zet je een aantal individuen bij elkaar en kijk je wat er gebeurt. Het gedrag dat de individuen samen vertonen is per definitie reduceerbaar tot de som der delen, omdat de regels voor gedrag per individu zijn ingevoerd. Wetenschappers deden dit met het gedrag van vogels en wat bleek? De groep vogels vertoont gedrag dat sterk gelijkend is aan de spreeuwenzwermen. Met andere woorden: tel het individuele gedrag van vogels bij elkaar op, zet ze bij elkaar, en het resultaat is zwermgedrag.

Foto: copyright ok. Gecheckt 24-10-2022

Geobsedeerd door schoonheid

25 februari 2012 , 15:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Mooi zijn heeft alleen maar voordelen. Mooie mensen halen hogere cijfers, zijn minder vaak ziek en worden sneller aangenomen bij sollicitaties. Ook is de spermakwaliteit van mooie mensen beter. Zij zorgen dan ook voor meer nageslacht. Daarnaast worden mooie mensen ook als betere mensen beoordeeld. Nienke Vulink, psychiater en hoofd van de afdeling Angststoornissen van het Academisch Medisch Centrum van de Universiteit van Amsterdam, spreekt in de lezing Geloof, hoop en liefde over uiterlijke schoonheid en body dysmorphic disorder.

Uit onderzoek blijkt dat schoonheid al vanaf jonge leeftijd herkend wordt. Zo kijken baby’s van drie maanden oud significant langer naar mooie gezichten dan naar lelijke. De waarneming van schoonheid is ook te meten in de hersenen door middel van een fMRI-scan. Deze scan maakt de hersenactiviteit zichtbaar door middel van een driedimensionaal beeld. Bij het zien van mooie gezichten is er sprake van hyperactiviteit in het beloningscentrum. Ditzelfde circuit wordt geactiveerd bij het nemen van drugs of het hebben van seks. Schoonheid zorgt dus voor genot.

Schoonheid en de media

De media spelen een belangrijke rol in het creëren van het hedendaagse zelfbeeld. Schoonheid lijkt wel een obsessie te worden. Zo blijkt uit onderzoek dat drie kwart van de vrouwen na het lezen van een modeblad zichzelf lelijker voelt. Door het kijken naar fotomodellen krijgen zij een negatiever zelfbeeld. Bij blootstelling aan beelden van ‘normale’ modellen is de negatieve zelfwaardering kleiner. Het zou dus helpen als modebladen geen beelden van graatmagere modellen meer opnemen, maar in de plaats daarvan gebruik maken van ‘normale’ schoonheden.

Foto: copyright ok. Gecheckt 11-03-2022

De schadelijke invloed van het neoliberalisme

23 februari 2012 , 19:30 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

‘It’s morning again in America!’ Zo luidde de verkiezingsslogan van de Republikeinse president Ronald Reagan in 1984. De leus verwees naar de explosieve opkomst van het neoliberalisme, dat volgens Reagan de oplossing bracht voor alle economische problemen. Na de ondergang van Keynes’ theorie, leek het neoliberalisme de ideologie van de toekomst.

Maarten van Rossem doet uit de doeken hoe dit zover is gekomen. Het neoliberalisme is tijdens de conjunctuurpolitiek geïnspireerd op Keynes verdedigd door de Chicago School, een kleine groep van traditionele liberalen. In de jaren ’70, toen bleek dat de conjunctuurpolitiek niet naar wens functioneerde, ontstond er een plotselinge ommezwaai naar het neoliberalisme.

De transformatie werd geleid door de economen en filosofen Friedrich Hayek en Milton Friedman. Volgens hen leidt economische vrijheid tot politieke vrijheid. Het vrijgeven van de markt, zal de oplossing bieden voor economische én politieke problemen. Menselijk interveniëren leidt enkel tot vrijheidsbeperking van de economie. Als de economie niet functioneert zoals men wenst, is de neiging groot om de economische situatie te willen veranderen. Dit resulteert in een planeconomie, zoals bij het socialisme en communisme het geval is; soms gaat dit gepaard met dwang en geweld. De ineenstorting van de voormalige Sovjet-Unie is deels te wijten aan de slecht functionerende planeconomie.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Vergeet de financiële crisis, de landbouwcrisis is veel ernstiger

22 februari 2012 , 21:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Wist je dat 25 miljoen gezinnen wereldwijd primair afhankelijk zijn van koffie? Daar bedoel ik niet mee dat ze zonder hun dagelijkse bakkie pleur niet wakker worden, maar dat hun leven afhangt van de productie en verwerking van koffie. Koffie is een zogenaamde ‘tropical commodity’ net zoals katoen, suiker, cacao, palmolie en soja. Deze landbouwsectoren zijn gigantisch: in het totaal zijn wereldwijd honderden miljoenen mensen (vooral rond de evenaar) en zelfs hele economieën afhankelijk van de handel hierin. Gezien de schaal is het zorgwekkend dat landbouw misschien wel de meest niet-duurzame activiteit is. Ze zorgt voor enorme uitstoot van broeikasgassen, zoetwatergebruik, verlies aan biodiversiteit, ontbossing en slavernij.

Nu kun je je schouders ophalen en denken dat het wél mensen van werk en eten voorziet. De keerzijde daarvan is alleen dat de wereldpopulatie daardoor ook sterk stijgt. De voedselproductie moet worden verdubbeld maar het huidige systeem maakt onze aarde kapot. Deze sector structureel veranderen is de grootste uitdaging van de toekomst, aldus Lucas Simons tijdens de tweede bijeenkomst People, Planet, Profit en Principles.

People

Niet-duurzame activiteiten hebben vaak vergaande en onvoorziene consequenties, niet alleen voor de natuur maar ook voor mensen. Zo leidt klimaatverandering tot migratie en urbanisatie; zo’n 1 miljard mensen op aarde zijn constant aan het migreren. Dr. Anja Mihr houdt zich bezig met de vraag wie de rechten van deze mensen beschermt. In principe zijn er na de Tweede Wereldoorlog voldoende verdragen, declaraties en wetten opgesteld voor de mensenrechten, maar de implementatie ervan wil nog wel eens mis gaan. Zij ziet dan ook dat er herstructurering van macht en uitvoering nodig is, zeker in tijden van imminente dreigingen zoals klimaatsverandering.

Foto: copyright ok. Gecheckt 07-11-2022

Hitchcock’s onverklaarbaar goede film

21 februari 2012 , 21:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Alfred Hitchcocks The Birds is een slechte film. De verhaallijn is mager, er zit nagenoeg geen plot in en alle personages zijn flat characters. ‘En toch heeft de film een verpletterende indruk op mij gemaakt’, aldus sociaal wetenschapper Jaap Bos. Hoe kan dat? The Birds is de grootvader van de horrorfilm, maar eng is hij niet. Er zitten vierhonderd special effects in de film, maar vergeleken met nu doen die wat lachwekkend aan. Waar zit de kracht van de film volgens hem dan in?

Het verhaal in The Birds is vrij bondig samen te vatten. Melanie Daniels, een mooie, rijke dame, heeft een oogje op Mitch Brenner, een advocaat. Ze komen elkaar tegen in een vogelspeciaalzaak en Melanie besluit Mitch op te zoeken in het rustige dorpje waar hij elk weekend heengaat. Mitch logeert daar bij zijn moeder en zusje. Al gauw blijkt de liefde tweezijdig. Tijdens Melanies verblijf in het dorpje vindt er een toenemend aantal incidenten plaats waarbij vogels mensen aanvallen, met name kinderen. De vogels worden steeds agressiever en vallen in steeds grotere groepen mensen aan. Aan het einde van de film beheersen de vogels het hele dorp. Mitch, zijn zusje, moeder en Melanie ontvluchten als laatsten de tirannie van de vogels. Gehavend na een lange strijd tegen de beesten, rijden de vier aan het einde van de film het dorp uit.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Ultrasterk spinnezijde

20 februari 2012 , 21:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Het is vijf keer sterker dan staal en vier keer sterker dan de kunstmatig gefabriceerde vezel kevlar: spinnenzijde. Tegenwoordig is het ook mogelijk om kleding te maken van dit materiaal. Zo slaagden de kunstenaar Simon Peers en modeontwerper Nicholas Godley erin om van zijde van 1,2 miljoen spinnen een gouden cape te maken. Het inwinnen van de zijde is een zeer tijdrovende klus. Het duurde dan ook vier jaar voordat de cape af was. Elke dag werden er duizenden Golden Orb spinnen verzameld. Deze zijdespin produceert een goudkleurige draad, vandaar de gouden kleur van de cape. Na het onttrekken van het zijdespinsel werden alle spinnen weer losgelaten in de natuur. Volgens Godley voelt de cape als niets wat je eerder voelde, zo zacht, licht en toch heel sterk. Het kledingstuk is tot en met 5 juni 2012 te zien in het Victoria and Albert Museumin Londen.

Naast het maken van kleding biedt spinnenzijde nog meer mogelijkheden. Zo werkte de Nederlandse kunstenaar Jalila Essaïdi samen met het Dutch Forensic Genomic Consortium aan een project waarin kunst en wetenschap elkaar ontmoeten. Door menselijke huidcellen te isoleren op een filter en hierop een opperhuid van transgene spinnenzijde te kweken, creëerde zij een kogelwerende huid. De huid is in staat om een kogel van 2,6 gram met een snelheid van 329 meter per seconde tegen te houden. Essaïdi wil met haar kunstwerk de maatschappelijke discussie uitlokken. Hoe ver kunnen we gaan met genetische manipulatie? Wat is veiligheid in de tijd van biotechnologie? En is het gewenst om de mens tegen alle gevaren in de wereld te beschermen door genetische manipulatie? Essaïdi won met de kogelwerende huid de Designers & Artists 4 Genomics-Award in 2011. Haar werk werd onlangs tentoongesteld in Naturalis in Leiden.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

Nederland geluksland

17 februari 2012 , 21:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Geluk is lange tijd een ondergeschoven kindje geweest in de wetenschap. Er werd geen onderzoek gedaan naar geluk, het idee dat het leven niet per se leuk hoefde te zijn speelde hier ongetwijfeld een belangrijke rol in. Werken, dat moest je doen! Tegenwoordig is geluk een belangrijke lijn van onderzoek, zegt prof. dr. Paul Schnabel, directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), tijdens zijn lunchlezing voor de serie Geloof, hoop en liefde. Geluk en onze gelukservaring zijn belangrijke waarden geworden in de Nederlandse samenleving. Hoe staat ons bruto nationaal geluk er eigenlijk voor?

Het gelukkige kikkerlandje

Nederlanders zijn een gelukkig volk. 66 tot 82 procent van de bevolking geeft aan gelukkig tot erg gelukkig te zijn (CBS/SCP, 2010), dus we mogen niet klagen. Sterker nog, we zouden eigenlijk wel eens wat dankbaarder mogen zijn dat wij het geluk hebben toevallig hier te leven. Aan de hand van Geert Hofstedes Cultuurdimensies laat Schnabel zien dat Noordwest-Europa een gunstig cultuurklimaat heeft voor een positieve geluksontwikkeling. We scoren hoog op individualisme, passen ons makkelijk aan wanneer problemen zich voordoen, we hebben een verzorgingsstaat, een informele cultuur en langetermijnperspectief.

Dit is bijvoorbeeld al een heel verschil met het zuiden van Europa. In Portugal zijn ze het minst tevreden met het eigen leven, terwijl Nederland en Denemarken erg hoog scoren. Respectievelijk wordt er een 7,9 en een 8,2 gegeven voor het eigen tevredenheidsgevoel (2010). Alleen tegen de treurigheid aan de Donau (Hongarije) is geen kruit gewassen, zegt Schnabel. Harde, maar ware woorden. Het cijfer voor tevredenheid met het leven zit in Hongarije al jaren onder de 6,0.

Foto: Sargasso achtergrond wereldbol

De gouden jaren van het kapitalisme

15 februari 2012 , 21:00 , door Studium Generale Universiteit Utrecht

Sinds drie jaar domineert de economische crisis de politiek en de media. Het faillissement van de bank Lehman Brothers in de VS wordt aangewezen als de directe aanleiding. De implosie van de kredietmarkt bracht het financiële systeem in Amerika in gevaar, waarna de crisis zich als een olievlek over de wereld verspreidde. De oorzaakvan de crisis is echter minder duidelijk voor wie geen doorgewinterde econoom is.

Maarten van Rossem draagt in de eerste lezing van de serie Kapitalisme een duidelijke oorzaak aan voor het ontstaan van de crisis: het neoliberalisme dat in het marktmechanisme de oplossing voor alle economische problemen ziet. Als je de markt laat functioneren zonder inmenging door bijvoorbeeld de overheid, zal de economie zichzelf herstellen. Dit idee werd uitgedragen door Alan Greenspan, die tot 2006 voorzitter was van de invloedrijke Federal Reserve System in Amerika. Privatisering, liberalisering en deregulering zijn de stokpaardjes van het neoliberalisme. Dat dit niet altijd functioneert, is zichtbaar bij de problemen in de thuiszorg en spoorwegen sinds ze geprivatiseerd werden. Desondanks is het neoliberalisme nog altijd de motor achter economisch beleid in het Westen. Dat was echter niet altijd het geval. Sinds dertig jaar wordt het neoliberale marktmechanisme gehanteerd. Daarvoor kenmerkte de economische geschiedenis van de twintigste eeuw zich door de conjunctuurpolitiek van Keynes.