Overzicht

Ad van der Stok

97 Artikelen
1 Waanlinks
207 Reacties
Achtergrond: Jay Huang (cc)

Het verschil tussen kapitaal en rijkdom

, door

Inleiding

LONGREAD - Economisch journalist en columnist Mirjam de Rijk schreef een uitstekend boek over hoe het grote geld dat private equity heet de publieke sector en ook het bedrijfsleven verandert. Gekaapt door het kapitaal. De recensie die ik er eerder over schreef is hier te lezen.

Het boek is het resultaat van goede onderzoeksjournalistiek. De inhoud is ongemakkelijk en zorgwekkend. Het laat een zeer onwenselijke economische realiteit zien, namelijk, hoe private equity huishoudt in onze publieke sector. Het biedt feiten en inzichten in een wereld die zichzelf liever verborgen houdt. Het beschrijft hoe dat grote geld zich manifesteert en analyseert de oorzaken voor het ontstaan ervan. Bovendien draagt het ook nog een lijst aan praktische oplossingen aan.

Het boek doet echter ook iets niet. Het eindigt heel pragmatisch met lessen en oplossingen, maar komt niet toe aan de meer filosofische vragen die het zelf oproept. Het stelt niet de taal van het kapitalisme ter discussie, de woorden waarmee we denken over ons politiek economische systeem. Het beantwoord niet de vraag, of dit uitwassen van het kapitalisme zijn, of misschien iets anders dan kapitalisme.

Dat dit boek aan die vragen niet toekomt is overigens niet zo vreemd. Want het draagt zoveel materiaal aan dat je met het beantwoorden van dergelijke vragen nog een boek kunt vullen. Dat zou een filosofischer boek kunnen zijn dat helpt onze denkbeelden over het kapitalisme te herzien en de politiek ideologische consequenties ervan te doordenken. Wellicht komt De Rijk zelf met zo’n vervolg, maar op goede onderzoeksjournalistiek kan iedereen voortbouwen. In die geest probeer ik in een tweedelig artikel – waarvan het eerste hieronder te vinden is – een eerste schets te geven, van een hoofdstuk dat in zo’n boek zou kunnen staan.

Foto: c_ambler (cc)

Leestip: ‘Gekaapt door het kapitaal’ van Mirjam de Rijk

, door

RECENSIE - Mirjam de Rijk, economisch journalist, schrijver en voormalig wethouder, schreef met Gekaapt door het kapitaal een vlot lezend, goed gedocumenteerd boek [1]. De uitkomst van deze recensie is geen andere dan dat het boek gelezen moet worden. Daarom hierbij vast de aanmoediging om het aan te schaffen. Maar waarom is het lezen uw tijd en geld waard?

Iedereen leest weleens een kop in de krant, of ziet een item op een journaal, dat ongenoegen oproept over hoe onze economie tegenwoordig functioneert. Een fragment in het nieuws, waaruit blijkt dat er iets niet goed zit, maar dat vervolgens wordt begraven onder ander nieuws, of dat door dagelijkse beslommeringen naar de achtergrond verdwijnt. In de inleiding tekent De Rijk er een aantal op. Vervoersbedrijf Arriva in handen van Amerikaanse investeerder, Medisch specialisten stappen op vanwege overname van hun lab en Private equity koopt de ene na de andere zorgaanbieder.

Voor de Rijk vormde deze krantenkoppen juist de aanleiding voor een uitgebreid onderzoek. Ze sprak talloze mensen en kreeg veel informatie boven water, op basis waarvan ze eerst enkele artikelen voor De Groene Amsterdammer schreef en vervolgens dit boek. Daarin zijn die nieuwsfragmenten onderdeel van een verhaal over de werking van het kapitaal in de hedendaagse economie. Met name, maar niet alleen, in de economie van de publieke sector. Dat deel van de economie, waar winst van private partijen direct of indirect door de belastingbetaler wordt betaald.

Foto: Brian Dys Sahagun (cc)

Hoe de staat – niet de markt – opkomt voor economische vrijheid

, door

ACHTERGROND - Cindy Holbrook is haarstylist in Toledo in de Amerikaanse staat Ohio. Ze kan de eindjes nauwelijks aan elkaar knopen en zoekt naar een betere baan bij een andere kapperszaak. Dat lukt. Ze vindt een nieuwe baan, maar deze blijkt op 14 mijl van haar huidige werkgever te liggen. Dat is een probleem, want bij haar oude werkgever heeft ze een noncompete moeten tekenen. Een contractuele verbintenis die verbiedt, na beëindiging van haar contract, binnen 15 mijl van haar werkgever hetzelfde beroep uit te oefenen, als werknemer of als ondernemer. Haar oude baas komt er achter en dreigt haar aan te klagen.

Noncompetes begonnen ‘als een manier om te voorkomen dat goedbetaalde werknemers bedrijven verlieten met bedrijfsgeheimen, maar zijn verworden tot een middel voor bedrijven om laag betaald werk goedkoop te houden en te voorkomen dat hun werknemers switchen naar beter betaalde banen’, aldus de New York Times, in het filmpje waarin Cindy Holbrook de situatie beschrijft waarin ze is terecht gekomen. De angst dat bedrijfsgeheimen worden meegenomen door CEO’s, of gespecialiseerde technici is begrijpelijk. Maar in de werkzame levens van de meeste werknemers spelen bedrijfsgeheimen op geen enkele manier een rol.

— — —
Dit artikel is onderdeel van de substack Workshop Nieuw Kapitalisme. Geïnteresseerden kunnen zich daar inschrijven voor een nieuwsbrief. Nieuwe artikelen ontvang je dan per mail.
— — —

Wat is er markt aan de woningmarkt?

, door

LONGREAD - In augustus 2022 was er een kentering op de woningmarkt, voor het eerst sinds lange tijd lagen de prijzen lager dan het jaar ervoor. Een maand later in september weer. In oktober weer. ‘De afkoeling op de woningmarkt zet door’, verkondigde RTL Nieuws. Sinds 2013 waren de prijzen gestegen, maar daaraan was nu een einde gekomen. Hoe kon dat zomaar gebeuren?

Anderhalf jaar eerder kopte de NVM site nog: ‘Grote vraag naar huizen houdt aan, prijzen stijgen naar recordhoogte’. Nu weten we allemaal dat de NVM haar woorden zo kiest dat zelfs als de prijzen dalen, de ongeïnformeerde lezer kan denken dat ze stijgen. Dat was begin 2021 echter niet nodig. De titel reflecteerde wat iedereen op de woningmarkt zag gebeuren, de prijzen stegen inderdaad naar recordhoogte. Die titel illustreert echter ook de veronderstelling van een causaal verband tussen de grote vraag naar huizen en de stijgende prijzen. Er is een grote vraag en daarom stijgen de prijzen.

Voor iedereen die denkt dat de woningmarkt zo werkt en zich zorgen maakte over de woningnood, zal het bericht van RTL over dalende prijzen een opluchting zijn geweest. Want als een grote vraag tot hogere prijzen leidt, dan wijzen dalende prijzen op een dalende vraag, of een groter aanbod. En in beide gevallen wordt het woningtekort kleiner. Goed nieuws dus. Toch is er in de berichtgeving van de NVM en van journalistieke media niets te vinden over een kleiner wordend tekort. Sterker nog, terugkijkend lijkt die hele woningnood geen moment verdwenen te zijn geweest. Hoe kan dat?

Foto: FinnishGovernment (cc)

De opgaves waar Kallas en Rutte voor staan 

, door

Een half jaar geleden werden ze beide genoemd als leider van de Navo. Binnenkort is Rutte de nieuwe secretaris-generaal en Kallas waarschijnlijk de nieuwe Hoge vertegenwoordiger van de E.U. voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid. Banen met een uitdaging zou je dat kunnen noemen.

De vraag is wel, wat die uitdaging precies behelst. Wat moeten zij voor elkaar gaan krijgen in deze tijd waarin de oorlog in Oekraïne net als onze economische oorlog met Rusland voortduurt. In dit jaar waarin de V.S., gedwongen door Israel, zich weer volop met het middenoosten bezighoudt, terwijl ze ook een nieuwe oude president kiest. Mogelijk eentje die weinig met de Navo op heeft. Bovendien in een periode waarin de verhouding van de E.U. met China aan het veranderen is, wat bij een escalatie van China rondom Taiwan in een stroomversnelling zal raken. Dus wat moeten we van Kallas en Rutte verwachten?

Een paar dingen zou ik kunnen noemen.

We moeten als Europese Navo-landen voorkomen dat Trump, als hij weer aan de macht komt, zelf, in overleg met Poetin, tot een akkoord komt over Oekraïne en daarmee over de toekomst van Europa. De toekomst van Europa is aan Europa. Dat betekent bijvoorbeeld dat we heel expliciet duidelijk moeten maken dat niet Trump maar Europa gaat over de Europese sancties en het eventueel opheffen daarvan. Binnen de Navo moet Europa de macht vast een beetje naar zich toe gaan trekken, zodat als Trump verkozen wordt, ze niet verlamd raakt.

Foto: Tim Reckmann (cc)

De pacifisten over wapens

, door

ANALYSE - Oorlog is slecht. Wapens zijn slecht. Dat zullen de eerste gedachten zijn van de pacifist die ’s-ochtends de ogen opent. Bij het ontbijt wordt de Amerikaanse wapenindustrie nog even vervloekt. De rest van de dag wordt besteed aan vreedzame activiteiten.

Nu valt er iets voor te zeggen om in de tijd terug te willen tot voor het moment dat de atoombom werd uitgevonden, of het buskruit, of het mes. Maar zolang die mogelijkheid niet bestaat, zou het ook een idee kunnen zijn om met iets meer nuance en kennis van zaken over wapens te spreken. Wapens die in de afgelopen decennia ook lang de vrede hebben gediend.

Verdedigen

Verbazingwekkend aan de pacifistische geluiden over de oorlog in Oekraïne is bijvoorbeeld, dat er geen onderscheid wordt gemaakt tussen verschillende soorten wapens. Wapens zorgen voor oorlog en oorlog is slecht, dus wapens zijn slecht. Dat lijkt de gedachte. Iets meer onderscheid maken tussen verschillende soorten wapens zou helpen voorbij die te simpele retoriek te komen.

Dat een pacifist blij is dat Scholz de Taurus middellange afstandsraket, waarmee Moskou wellicht geraakt zou kunnen worden, niet aan Oekraïne levert, daar kan ik inkomen. Al kun je er ook de Kerch brug mee raken, die de Krim met het Russische vasteland verbindt. Dit wapen zou dus het punt kunnen onderstrepen dat Duitsland en Europa willen dat Rusland de territoriale integriteit van Oekraïne respecteert. Grenzen waar Rusland overigens zelf in 1994 ook voor getekend heeft. Met de pacifisten lijkt Scholz echter bang te zijn dat het afdwingen van die internationale erkende grens van Oekraïne de oorlog doet escaleren. Een misvatting in mijn optiek, maar geen onredelijke misvatting.

Foto: Tim Reckmann (cc)

De pacifisten en het negeren van Oost Europa

, door

ACHTERGROND - Nederland kende ooit een grote vredesbeweging. Ondanks de oorlog op ons continent, kunnen we daar tegenwoordig slechts enkele publieke personen toe rekenen. Zij vinden de oorlog van Rusland tegen Oekraïne maar niets en pleiten voor onderhandelingen, want die oorlog leidt toch alleen maar tot meer doden. Daarover schrijven ze af en toe een opiniestuk in een krant. Je hoort ze op de radio, in een interview in De Groene Amsterdammer, aan de tafel van De nieuwe wereld, of in een debat georganiseerd door The Hague Peace Projects. Ze luisteren naar namen als Ewald Engelen, Martijntje Smits, Ad Verbrugge, Henk Overbeek, Jakob de Jonge.

Vredesbeweging of niet, veel mensen willen vrede. Natuurlijk vooral in Oekraïne, waar de Russen dagelijks burgers vermoorden. Maar vermoedelijk wordt de wens voor vrede op het hele Europese continent gedeeld, ook aan de Russische kant van de grens. Al lijken deze pacifisten dat te betwijfelen. In hun ogen zijn wapenleveringen, waar in Nederland en Europa veel steun voor is, niet te rijmen met de wens voor vrede.

Ze vinden dat er een ander gesprek over de oorlog nodig is, willen dat de wapenleveringen stoppen en dat er onderhandeld gaat worden. Niet omdat Oekraïne dat wil, maar omdat zij dat willen. Scenario’s die de vrede dichterbij brengen hebben ze echter niet en met concrete alternatieven komen ze niet. Wel beklagen ze zich over hoe weinig ruimte ze in de media krijgen. Dat dat te maken zou kunnen hebben met de kwaliteit van hun argumenten, lijken ze niet in overweging te nemen. Ze voelen zich vaak weggezet als Putinversteher. Dat dat te maken zou kunnen hebben met de door hen verkondigde denkbeelden en hoe die zo mooi passen in de Kremlinpropaganda lijken ze niet te zien. Ze zouden bovendien aan geloofwaardigheid winnen als ze hun eigen argumenten serieuzer zouden nemen.

Leestip: ‘De onzichtbare hand’ van Bas van Bavel

, door

Veelzeggender dan de titel van het boek De onzichtbare hand [1], geschreven door economisch historicus Bas van Bavel, is de ondertitel. Hoe markteconomieën opkomen en neergaan. In het boek reconstrueert hij de historische ontwikkeling van verschillende markteconomieën. Irak (500-1100), Noord Italië (1000-1500), De Nederlanden (1100-1800) en die van Engeland, de V.S. en (uiteindelijk) west Europa (1500-2000), die uiteindelijk één markteconomie zullen vormen.

In het boek beschrijft hij het patroon dat hij in al die reconstructies ziet terugkeren, een cyclus van opkomen en neergaan. Dat begint bij de maatschappelijke omstandigheden die nodig zijn om een markteconomie tot stand te laten komen en te laten functioneren. Vervolgens leidt het functioneren van die markten tot een toenemende rijkdom waarvan (aanvankelijk) velen profiteren. Maar het leidt ook tot een dynamiek, die uiteindelijk het functioneren van die markteconomieën zelf ondermijnt.

De Nederlandstalige versie van het boek verscheen in 2018, twee jaar na de Engelstalige versie. Het is naar zijn zeggen toegankelijker geschreven en bevat een toegevoegd hoofdstuk waarin hij reageert op de commentaren op de Engelstalige versie. De meeste van die commentaren gingen over de relevantie van het boek voor onze tijd. De parallellen zijn evident en dat is niet hoopgevend, want we zitten niet meer in dat deel van de cyclus dat met opkomen wordt aangeduid.

Foto: Ministerie van Buitenlandse Zaken (cc)

Het extraparlementaire kabinet Van der Burg I

, door

De formatie. Waar waren we ook alweer gebleven? Twee maanden praten over de grondwet, zonder resultaat. Een onbegrepen wegloper, met gespannen verhoudingen als resultaat. Een nieuwe informateur die verwelkomd wordt door het reces, maar dan eindelijk begonnen is. En nu?

De vorming van het extreem rechtse kabinet Wilders I stopte voor het op het bordes stond. Dat kabinet komt er niet weet Den Haag. Al heeft de kiezer dat nog niemand duidelijk horen zeggen. Niemand durft die conclusie voor de camera te trekken, dus daarom wordt er nu eerst een paar weken, onder leiding van Kim Putters, over de vorm van een nieuw kabinet gesproken. Hij zal in die tijd ook moeten zoeken naar een manier om Nederland duidelijk te maken dat er nu toch ook linksere partijen in beeld gaan komen.

Wat valt er nu te verwachten? Eerst zal het minderheidskabinet PVV/VVD/BBB nog even in beeld komen, waarover Omtzigt voorstelde nu te gaan onderhandelen. Gevolgd door een smal extraparlementair kabinet van PVV, VVD, BBB en NSC. Beide zijn echter om dezelfde reden onaantrekkelijk en daarom onwaarschijnlijk. Putters zal hopelijk snel bewegen naar het ook door Omtzigt voorgestelde brede extraparlementaire kabinet. Maar eerst even die twee weinig kansrijke opties.

Schetsjes voor een geografie van de markt

, door

Na 40 jaar toenemend marktdenken is de taal waarmee we over markten spreken gemeengoed geworden. Iedereen heeft wel een idee van wat er bedoeld wordt met de markt, marktkrachten, marktwerking, marktdenken en ander verwant taalgebruik. Dat mensen een idee hebben wil echter niet zeggen dat daar eenduidige definities onder liggen.

Aan de hand van een paar schetsjes wil ik verkennen wat we binnen ons maatschappelijk bestel tot markt moeten bestempelen en wat niet. Dat levert een kleine geografie van de markt op, waar vanzelfsprekend kanttekeningen bij te plaatsen zijn.

figuur 1

Markt – alles wat niet staat is

Het eerste schetsje (figuur 1) laat zien hoe vaak wordt gesproken over de markt. ‘Waar bemoeit de politiek zich mee, laat dat toch aan de markt over’. De markt in die zin is alles wat niet de staat is.

Dat is een hele ruime definitie van markt, waarbij bijvoorbeeld ook een Vereniging van Eigenaren (VvE) tot de markt wordt gerekend, of Giro 555 van de Stichting Samenwerkende Hulporganisaties, of een vakbond als de FNV, of Stichting Urgenda, of uw huisarts en uw sportclub, of een woningbouwcorporatie, of een brievenbusfirma’s zoals Geneurope Holding. Ze behoren allemaal niet tot de overheid en dus, volgens deze definitie, tot de markt.

Foto: Tim Reckmann (cc)

Volgend jaar oorlog

, door

Laten we de volgende gedachte eens serieus nemen. Oorlog met Rusland. Niet dat het Rode Leger volgend jaar bij Enschede het land dreigt binnen te vallen, maar wel dat ons land in oorlog raakt omdat een Navo-land wordt aangevallen. Niet een aanval ver weg, op een Navo-land ver weg. Nee, een aanval op een Navo-land dat valt onder artikel 5 – een aanval op één is een aanval op ons allen – en dat maakt elke aanval dichtbij.

Sommigen zullen zo’n scenario als vergezocht afdoen en hopelijk hebben ze gelijk. Maar er is genoeg recent verleden waarvan we kunnen leren dat de toekomst niet altijd voor de hand ligt. We willen graag geloven in een toekomst die we ons wensen, maar dat is niet perse de toekomst waarheen de gebeurtenissen ons leiden. Zeker niet als we ons zo door de gebeurtenissen laten leiden als Europa doet.

En vergezocht of niet, de waarde van scenario’s ligt niet louter in de waarschijnlijkheid ervan, maar in het serieus nemen van alternatieve toekomsten. Want hoe ziet de wereld eruit als de geschiedenis een andere afslag neemt dan we verwachten? En moeten we daar dan niet op anticiperen?

Daarom die gedachte. Hoe zouden we met Rusland in oorlog kunnen geraken? De actualiteit bedient ons op onze wenken. Trekken we enkele gebeurtenissen en ontwikkelingen door, dan ziet onze toekomst er heel anders uit dan we hem wensen.

Foto: Maarten (cc)

Moet de VVD het niet eens over migratie hebben?

, door

Komende zaterdag congresseert de VVD. De partij die een beetje in crisis verkeert, sinds Mark Rutte – de lijm tussen de vleugel van de liberalen en die van de onderbuik – zijn vertrek heeft aangekondigd. Dat wordt natuurlijk interessant en de vergelijking met het CDA congres in 2010 dringt zich op. Al is er nog geen akkoord waarover gestemd mag worden. En eerlijk gezegd zie ik ook nog niet voor me welke VVD-ers voldoende talent hebben om de tenenkrommende rollen van Maxime Verhagen en Camiel Eurlings te kunnen spelen.

Die crisis in de VVD heeft natuurlijk iets te maken met de macht die haar ontglipt, terwijl ze er zo aan gewend is geraakt. Dat vraagt om een antwoord, maar dat is ingewikkeld om de simpele reden dat het ook een partij is waar ideeën zich zelden op de voorgrond begeven. Er zitten best ideeën achter de partij, vooral uit de liberale hoek, maar daar hoor je VVD-ers eigenlijk zelden over. Bolkestein is waarschijnlijk de laatste politiek leider die, wat je er inhoudelijk ook van vond, ideeën had die hij onder woorden kon brengen en op schrift stelde. Sindsdien lijkt er – aan het zicht onttrokken door regeringsdeelname en bijkomende machtsperikelen – vooral sprake geweest van intellectuele uitdroging. Hoe verenig je dan een partij die in vleugels uit elkaar valt, als er niemand met ideeën komt waar iedereen achter kan staan?

Volgende