Angst… dat de Duitse Energiewende zal slagen

Het Instituut of Energy Research (IER) stelt dat angst een belangrijke drijfveer is voor de Duitse ‘Energiewende’. Een energietransitie die, zo wordt verder beweerd, gedoemd is te falen in het reduceren van CO2-emissies indien geen gebruik zal worden gemaakt van kernenergie en schaliegas. Craig Morris stelt echter dat het erop lijkt dat sommige critici zelf bang zijn; bang dat de Duitsers hun energietransitie voor elkaar krijgen zonder inzet van schaliegas of kernenergie.

Het IER schrijft in zijn commentaar Germany’s Angst Over Hydraulic Fracturing and Emissions Targets:

[…] if Germany does insist on meeting its own CO2 goals, banning hydraulic fracturing would close the country off to a source of relatively low-emission energy and make meeting its stated targets more difficult.

Er valt niks weinig af te dingen op die zin, maar veel meer op stellingen elders – te beginnen met de titel.

Beschuldigingen van Duitse angst ploppen op zoals in het spel Whack-A-Mole. Ze zijn gemakkelijk te weerleggen, zeker als we rekening houden met de reactie van andere landen op nucleaire incidenten.

Zorgen over de risico’s van kernenergie speelden een hoofdrol in het Duitse debat na het ongeluk in Tsjernobyl in 1986, toen Duitse ambtenaren het publiek waarschuwden voor de risico’s. In reactie daarop implementeerde Duitsland haar eerste uitfasering van kernenergie – zestien jaar later, in 2002. De regering die de uitfasering implementeerde trad aan in 1998 en besteedde vier jaar aan het plannen en uitonderhandelen van de details van de uitfasering met experts en eigenaren van kerncentrales. Zo’n tijdsplanning klinkt eerder als professioneel, dan als paniekvoetbal.

Italië reageerde na het ongeluk in Tsjernobyl aanzienlijk sneller door in 1987 een eigen uitfasering van kernenergie te starten. De Italianen sloten de laatste van hun vier kernreactoren in 1990. Ze hadden geen plan voor het vervangen van kernenergie, dus is Italië nu een van de grootste elektriciteitsimporteurs van Europa en grotendeels afhankelijk van stroom uit Frankrijk. Maar wellicht is de beslissing van Italië slimmer dan je op het eerste gezicht zou denken, want de Italianen lijken tegen de Fransen te hebben gezegd: ‘We willen jullie kernenergie best kopen, maar jullie moeten de risico’s voor ons dragen.’

Vergelijk dat met de Zweedse reactie – niet op Tsjernobyl (1986), maar op het veel minder zware ongeluk bij Three Mile Island in 1979. In 1980 – op een moment dat zonnecellen vrijwel alleen nog maar in de ruimtevaart werden toegepast en de ontwikkeling van de eerste moderne, maar nog steeds kleine windturbine nog niet eens begonnen was – besloten de Zweden in een referendum tot het uitfaseren van kernenergie met ingang van 2010. De Zweedse uitfasering faalde, omdat de Zweden (net als de Italianen) geen tijd hadden genomen om na te denken over hoe kernenergie vervangen kon worden.

Oostenrijk had al een referendum gehouden in 1978, het jaar vóór Three Mile Island, om de ingebruikname van de eerste afgebouwde kerncentrale van het land te blokkeren. Sindsdien staat de afgebouwde centrale weg te roesten, zonder ooit een kilowattuur elektriciteit te hebben geproduceerd, en Oostenrijk begon haar eigen uitfasering van kernenergie in 1997.

Bezien vanuit de Europese context, lijkt de Duitse reactie op kernenergie van de afgelopen decennia alleszins weloverwogen.

Veiligheidstheater

Toegegeven, het besluit om kernenergie uit te faseren van bondskanselier Merkel in 2011 was een verrassing. Destijds noemde ik het incompetent en onverantwoordelijk. Zo minutieus, gedetailleerd en flexibel als de uitfasering van 2002 was, zo plotseling en drastisch was de uitfasering van 2011. En het vormde de ergste vorm van overheidsingrijpen in een markt en met betrekking tot private bezittingen.

Daarbij moet ook rekening gehouden worden met het besluit van bondskanselier Merkel, een paar maanden voorafgaand aan het ongeluk in Fukushima, om de uitfasering van kernenergie voorlopig uit te stellen: nog in de zomer van 2010 was de levensduur van Duitse kerncentrales juist met acht tot veertien jaar verlengd. De uitfasering van 2011 vormde de tweede complete draai in het kernenergiebeleid binnen acht maanden.

Ik denk dat het IER en ik het met elkaar eens zijn dat de wijze waarop de uitfasering van 2011 is aangepakt ruimte biedt voor verbetering. Maar met betrekking tot de onderliggende motivatie voor de Duitse uitfasering van kernenergie scheiden onze wegen. Het IER schrijft dat ‘het zeer onwaarschijnlijk is dat Duitsland getroffen wordt door een tsunami.’ Dat is waar, maar dat betekent niet dat kernenergie risicoloos is.

Dit soort denken, het enkel concentreren op de oorzaken van reeds gebeurde calamiteiten, is wat veiligheidsexpert Bruce Schneier veiligheidstheater noemt. Veiligheidstheater schenkt geen echte veiligheid, maar geeft mensen hooguit het gevoel dat ze veilig zijn: ‘Als we ons bij de beveiliging van vliegvelden concentreren op het controleren van schoenen en het in beslag nemen van vloeistoffen en de terroristen verstoppen hun explosieven in bh’s of vaste stoffen,’schrijft Schneier, ‘dan hebben we ons geld verspild.’

Een kernongeluk in Duitsland zal immers niet het gevolg te zijn van Sovjet-achtige onbekwaamheid of een tsunami, maar eerder van een combinatie van technisch en menselijk falen, eventueel met een natuurramp als aanstichter. Verschillende Duitse kerncentrales zijn gebouwd op tektonische breuklijnen en ontberen de meest basale bescherming tegen aardbevingen. Het hele land is gevoelig voor overstromingen, maar bij verschillende Duitse kerncentrales ontbreekt fatsoenlijke bescherming daartegen. Onvoorziene gebeurtenissen zijn dus wel degelijk mogelijk.

Duitsers, Merkel niet uitgezonderd, begrijpen dat het volgende kernongeluk gemakkelijk een heel andere oorzaak kan hebben dan Tsjernobyl of Fukushima.

Duitsland had een plan om kernenergie te vervangen

In tegenstelling tot de Zweden en Italianen, wisten de Duitsers in 2002 hoe ze hun kernenergie zouden vervangen – en ze zijn er inderdaad in geslaagd alle kernenergie die vanaf 2011 verloren is gegaan uit andere bronnen op te wekken. Het IER IER beweert echter het tegendeel:

Germans have turned to coal to back up their intermittent renewable technologies and to ensure that they have adequate power to satisfy electricity demand.

Deze claim is gebaseerd op een eerdere publicatie (pdf) van het IER zelf. Maar zoals we al hebben aangetoond in het rapport The German Coal Conundrum (zie ook het artikel Welke rol voor kolen in de Duitse energietransitie?), overstijgt de groei van hernieuwbare elektriciteit vanaf 2011 de reductie in kernenergie.

En zoals regelmatige lezers van mijn stukken weten, vergroot de vraag van het buurlanden naar Duitse stroom het aandeel van de resterende vraag dat wordt verzorgd door conventionele centrales (in 2013 waren Nederland en Frankrijk de grootste importeurs van Duitse stroom).

Preciezer gesteld: als we de Duitse recordexport van elektriciteit in 2013 buiten beschouwing laten, zouden kolenstroom en CO2-emissies met ongeveer 2.5 procent gedaald zijn. Vooral het buitenland maakt massaal gebruik van Duitse kolenstroom. Duitsland zelf heeft veel minder elektriciteit van kolen nodig om aan haar eigen elektriciteitsvraag te voldoen.

We zouden ook niet moeten stoppen met tellen bij 2013. De verandering in TWh (terawattuur, 1 miljard kilowattuur) staat in de grafiek hieronder. Maak je maar vast op voor rapporten over dalende emissies in Duitsland dit jaar.

Koolstof in de grond laten

Tot slot: neemt iemand bij het IER de term ‘unburnable carbon’ serieus? Meerdere organisaties, die je toch echt niet van een overmatige groene focus kunt beschuldigen, zoals het Internationaal Energie Agentschap (IEA), stellen inmiddels dat we ten minste twee derde van de huidige bewezen reserves fossiele brandstoffen in de grond moeten laten. Als Duitsland schaliegas gaat produceren, verhoogt dat enkel de hoeveelheid koolstof uit andere bronnen die in de grond moet blijven.

Het IER stelt dat Duitsland schaliegas afwijst ‘ondanks stijgende elektriciteitsprijzen’, alsof binnenlands geproduceerd Duits schaliegas op de een of andere magische wijze de elektriciteitsprijzen zou verlagen. Duitsland heeft immers een van de grootste en minst dure bruinkoolvoorraden in de wereld. Elektriciteit van schaliegas gaat niet automatisch elektriciteit van bruinkool vervangen. Duits schaliegas zou behoorlijk goedkoop moeten zijn om elektriciteit afkomstig uit steenkool te kunnen vervangen, die overigens ook steeds vaker de markt uit gedrukt wordt (zie de grafiek hierboven). Het meest waarschijnlijk is dat Duits schaliegas de Duitse gasimport zou verlagen, zonder dat daardoor de CO2-emissies substantieel veranderen.

Globaal genomen lijkt het er op dat het doel van de IER-studie is om de Duitse Energiewende in een kwaad daglicht te stellen. Zinnen zoals deze zijn veelzeggend:

In the wake of the 2011 nuclear plant closures, however, German CO2 emissions have actually risen, and Germany is now the E.U. country with the highest level of CO2 emissions (at 760 million tons in 2013), according to the E.U.’s statistics arm, Eurostat.”

Duitsland heeft niet ‘nu’ de hoogste CO2-emissies, het is verreweg de grootste economie van de EU en is de grootste CO2-uitstoter voor zo ver terug als je wenst te gaan.

Bron: Eurostat

We moeten bedenken dat het voorzien in goedkope fossiele brandstoffen geen doel is van de Energiewende. Voor het klimaat moet het doel juist zijn om om zoveel mogelijk koolstof in de grond te laten. Maar het IER lijkt sowieso bezorgder om goedkope energie voor de industrie dan het klimaat.

Niemand maakt zich schijnbaar zo druk om de Duitse economie als de voorstanders van fracking en kernenergie. De Duitse economie heeft er echter sinds de hereniging nog nooit zo goed voorgestaan en marktanalisten zeggen dat Duitsers zich kunnen opmaken voor de Golden 20s in het volgende decennium.

Maar hoe dan ook maakt het IER zich geen werkelijke zorgen om klimaatverandering, CO2-emissies of het succes van de Energiewende. Het IER is juist bezorgd dat Duitsland de omslag voor elkaar gaat krijgen zonder schaliegas of kernenergie.

Craig Morris is Amerikaan van geboorte en woont sinds 1992 in Duitsland. In 2006 schreef hij het boek ‘Energy Switch’ en hij schrijft regelmatig over de Duitse energietransitie. Hij is hoofdredacteur van Renewables International, hoofdauteur van EnergyTransition.de en directeur van Petite Planète en is te vinden op Twitter als PPChef.

Dit is een vertaling van het artikel Angst… that the Energiewende will work. Het artikel is met toestemming van de auteur vertaald door Krispijn Beek.