Wethouder Utrecht antwoordt: referendum is geen beloftenfabriek!

Een gastbijdrage van architect Ad van der Stok

Steden veranderen, langzaam maar ingrijpend en bijna zonder dat je het door hebt. Sargasso legt één ingrijpende verandering onder het vergrootglas: het Centrumplan van Utrecht. Daaraan wordt voor een paar miljard verbouwd, maar niet op de manier die de bevolking in gedachte had. Ondanks de schaal van het project – vergelijkbaar met de Zuidas – vindt u er in de mainstream media nauwelijks iets over terug.

Hier was in een minidocumentaire te zien wat zich heeft afgespeeld sinds het referendum in 2002, enkele interviews naar aanleiding van de documentaire en een open brief aan de nu verantwoordelijk wethouder Victor Everhardt. We kregen respons. De complete reactie van de wethouder vindt u onderaan deze post.

Aangezien zijn antwoorden niet direct corresponderen met de gestelde vragen, zijn ze voor de leesbaarheid samengevoegd en voorzien van enig commentaar om ze in perspectief te plaatsen. Het perspectief van de schrijver weliswaar en daarom kunt u natuurlijk het beste zelf de eigenlijke brief lezen.

De discussie over het stationsgebied loopt al enkele decennia, maar het in 2002 gehouden referendum is een ijkpunt. De hele stad werd betrokken bij de plannen. 65,3% van de bevolking, vele tienduizenden bewoners, kozen voor één van de twee varianten die gepresenteerd werden: plan A. Daarover de eerste vraag.

(1) Vindt u, over het geheel genomen, de huidige plannen voor het stationsgebied in overeenstemming met de beloftes die de bewoners van Utrecht zijn voorgehouden en kunt u aan de hand van de plannen uw antwoord toelichten?

Wethouder Everhardt: Een referendum is geen beloftenfabriek, maar maakt de voorkeuren van de stad duidelijk. Visie A was geen belofte of blauwdruk, maar een principiële keuze voor een stedenbouwkundige richting en vertrekpunt. […] En zoals bij iedere planontwikkeling geldt ook hier – referendum of niet – dat de wereld niet stil staat. Opvattingen over wonen en werken veranderen, de conjunctuur kent ups en downs en de mobiliteitsbehoeften wijzigen zich.

AvdS: Het eigenlijke antwoord schemert door in de zin een referendum is geen beloftenfabriek, maar er valt meer over te zeggen. Hij noemt het plan geen blauwdruk, omdat het nog verder ontwikkeld moet worden. Maar heeft een keuze van de bevolking voor een stedenbouwkundige richting nog enige betekenis als de gemeente uiteindelijk met het tegenovergestelde op de proppen komt, zoals bij de singel? In plaats van een groen parkachtige gebied, wordt het dichtgezet met nieuwbouw van Hoog Catharijne. Alsof hij zeggen wil: ‘We hebben de uitslag van het referendum gevolgd, maar toen gebeurde er van alles en nu zijn we precies op de tegenovergestelde plek uitgekomen. Maar laat er geen misverstand over bestaan, we gingen aanvankelijk in de goede richting!’

Een ander opvallende toelichting op de overkluisde singel: Over de vraag of de nieuwbouw van Corio over de Catharijnesingel een goede toevoeging is, heeft de gemeenteraad een goed en uitgebreid debat gevoerd. Of de uitkomsten je bevallen en of die voldoende passen binnen het Masterplan is een kwestie van appreciatie, die van partij tot partij zal verschillen.

AvdS: Dat ‘debat’ waar de wethouder aan refereert werd gevoerd op basis van stukken waar, weggestopt in de bijlage, duidelijk werd gemaakt dat de singel in een overdekte sloot zou veranderen door het plaatsen van een betonnen 120 meter lange overkapping. Vorige week, tijdens een debatavond van GroenLinks, kwam bovendien naar voren dat een deel van de raadsleden überhaupt niet de beschikking had over deze bijlagen (dat verschilde van partij tot partij). Zo maakt het gemeentelijk apparaat het de democratie wel een beetje lastig dat goede debat te voeren.

(2) Indien u vindt dat die beloftes niet worden waargemaakt, omdat dat misschien niet mogelijk is gebleken, betekent dat dan dat we over dit soort grootschalige plannen in Utrecht en/of in Nederland geen referenda meer moeten houden?

Wethouder Everhardt: De vraag of je in 2011 weer een referendum zou houden laat zich niet beantwoorden uit het wel- of niet welslagen van de keuzes van tien jaar geleden. Zoals […] de stad Utrecht onder aanvoering van Leefbaar Utrecht in 2000 [koos] voor een referendum, zo kiest men vandaag voor vormen van betrokkenheid en participatie die bij de stad en de tijd van nu passen. Ons college kiest voor een overheid die een netwerkpartner en een regisseur is in een krachtige samenleving, waar mensen hun eigen keuzes kunnen maken en waar de kracht van mensen in de samenleving bijdraagt aan het realiseren van maatschappelijke doelen. Nieuwe vormen van participatie zijn daarbij aanvullend op een referendum.

AvdS: De overheid als netwerkpartner en regisseur in een krachtige samenleving – een interessante rolopvatting, al is me niet helemaal duidelijk wat dat betekent. Toch vraag ik me vooral af waarom voorgaande college’s niet eerder bedacht hebben dat dit complexe project, in het publieke belang, goede regie nodig heeft. Uit de hele gang van zaken blijkt vooral dat die regie er van overheidswege niet is geweest (dus die regie is welkom!).

En dan zijn conclusie over het middel referendum. In de eerste zin zegt hij eigenlijk ‘de vraag of we nu weer een referendum houden volgt natuurlijk niet uit de evaluatie van het vorige referendum’. Vreemd, dat lijkt mij nou vanzelfsprekend.

(3) Kunt u duidelijk maken in hoeverre de niet waargemaakte beloftes, zoals ze in de documentaire ter sprake komen, nog veranderd kunnen worden, bijvoorbeeld de nieuwbouw in de Catharijnesingel?

Op deze vraag gaat hij niet in.

(4) Vindt u het een goed idee om de rol van Corio in dit proces onder de loep te laten nemen door een onafhankelijke deskundige / commissie? Met name wat betreft de vragen (a) of zij haar monopoliepositie heeft gebruikt of misbruikt? en (b) of de gemeente genoeg middelen heeft om in zo’n voor de stad belangrijke omgeving het publieke belang af te dwingen?

Wethouder Everhardt: Voor het doen van een onderzoek naar de handel en wandel van Corio zie ik geen aanleiding. Corio is een sterke partij met een belangrijke, maar zeker geen monopolie positie. Het is een beursgenoteerde onderneming, wat maximale transparantie met zich meebrengt. […] Overigens zie ik Corio […] vooral als een investerende partij. Het bedrijf stopt 400 miljoen Euro in het Utrechtse stationsgebied, een veelvoud van de gemeentelijke investeringen. Ik zie dat als een kans voor de stad.

AvdS: De bewering dat een bedrijf, omdat ze beursgenoteerd is, maximaal transparant is lijkt me naïef – bij een gemeente kun je tenminste nog een WOB-verzoek indienen. Het werkelijke probleem lijkt echter ergens anders te zitten, zo kwam ook afgelopen week naar voren bij voornoemde debatavond over het stationsgebied. Ook daar leefde het idee dat de gemeente zich zo vereenzelvigt met haar partner, ontwikkelaar Corio, dat ze zich niet meer lijkt te realiseren dat die 400 miljoen aan investeringen gedaan worden om de belangen van Corio te verstevigen. Niet de belangen van de gemeente, die staan er soms lijnrecht tegenover. Maar de wethouder noemt het een kans voor de stad! Dat heeft Corio goed voor elkaar.

(5) Vindt u het een goed idee de gemeenteraad, bij dergelijke complexe plannen, meer middelen ter controle in handen te geven, zoals bijvoorbeeld de mogelijkheid een onafhankelijke seconde opinion uit te laten voeren?

Wethouder Everhardt: De Utrechste gemeenteraad heeft op verschillende momenten in het verleden second opinions laten uitvoeren.

AvdS: …met onwenselijke plannen als resultaat. Juist dat zou aanleiding moeten zijn te bezien of de gemeenteraad wel genoeg middelen heeft om haar verantwoordelijkheid waar te maken, waar het op dit soort complexe grootschalige projecten aankomt.

De wethouder geeft antwoord in een brief die uitgebreid en vriendelijk is, maar die zich bovenal laat lezen als een slalom om elk punt dat werkelijk ergens over gaat. Hij zit er pas een jaar en had de ruimte kunnen nemen bijvoorbeeld te zeggen dat zijn verre voorgangers dat referendum beter niet hadden kunnen organiseren, omdat de verwachtingen niet zullen worden waargemaakt. Dan was hij niet alleen eerlijk geweest, maar had hij ook recht gedaan aan het unheimische gevoel dat veel bewoners over de plannen hebben. Hij prefereert een politiek correcte lezing, waarbij kritiek van buiten in drijfzand van teveel woorden langzaam wegzakt.

Die politieke correctheid komt al in de eerste zin goed tot uitdrukking. Hij prijst de documentaire omdat die ervoor zorgt dat het stationsgebied onderwerp blijft van een goed debat over de kwaliteit van de stad. De truc is bekend. Politici die het debat an sich prijzen, doen dat om te voorkomen dat ze zich er zelf in hoeven te mengen.

Dat is de interpretatie van zijn brief die geheel voor mijn rekening is.

——————————————————————————————————————————————————————
Het complete antwoord van Wethouder Everhardt:

Geachte heer Van der Stok,

De grote winst van uw minidocumentaire die u op Sargasso heeft gepubliceerd, is dat het Utrechtse Stationsgebied onderwerp blijft van een goed debat over de kwaliteit van de stad en de openbare ruimte. In de discussie over het Stationsgebied op de Sargasso site wordt herhaaldelijk gewezen op de totstandkoming van de wijk Kattenbroek in Amersfoort als voorbeeld van sturend opdrachtgeverschap vanuit de overheid. Niet ontwerpen per referendum, maar deskundige sturing vanuit de overheid -in dit geval door wethouder Fons Aselberg- is in de discussie het lichtend voorbeeld. Geen wonder dat sommigen zich afvragen wat Asselbergs hier van zou van vinden. Ook wat mij betreft is hij van harte uitgenodigd in het debat. Maar dat is niet mijn punt. Kattenbroek is ontworpen eind jaren tachtig, begin jaren negentig, na de eerste bloeiperiode van de inspraak. Een sturende overheid was toen weer even helemaal terug, in de jaren daarna gevolgd door de golf van privatisering die vanuit Europa (spoorwegen, telecom, zorg) het publieke domein in golfde. Op die manier is de totstandkoming een tijdsbeeld van toen.

Op dezelfde manier past het referendum over het Stationsgebied uit 2002 in het tijdsbeeld van het vorige decennium. Een op zichzelf succesvol referendum met een hoge opkomst waar Utrechters hun betrokkenheid toonden en een duidelijke voorkeur uitspraken voor een ruimer opgezet stadshart, met onder andere twee verbindingen tussen oost- en west, behoud van de grote zaal van Herzberger en een Westplein met verblijfskwaliteit voor fietser en voetganger. En natuurlijk het water terug in de singel. De vraag of je in 2011 weer een referendum zou houden laat zich niet beantwoorden uit het wel- of niet welslagen van de keuzes van tien jaar geleden. Zoals Asselbergs destijds koos voor sturend leiderschap en de stad Utrecht onder aanvoering van Leefbaar Utrecht in 2000 voor een referendum, zo kiest men vandaag voor vormen van betrokkenheid en participatie die bij de stad en de tijd van nu passen. Ons college kiest voor een overheid die een netwerkpartner en een regisseur is in een krachtige samenleving, waar mensen hun eigen keuzes kunnen maken en waar de kracht van mensen in de samenleving bijdraagt aan het realiseren van maatschappelijke doelen. Nieuwe vormen van participatie zijn daarbij aanvullend op een referendum. Maar kwaliteit staat voor mij bovenaan. Evenals dat de uitslag van het referendum het uitgangspunt is.

De vraag of de beloftes uit het referendum van 2002 zijn nagekomen is een heel andere. Een referendum is geen beloftenfabriek, maar maakt de voorkeuren van de stad duidelijk. Visie A was geen belofte of blauwdruk, maar een principiële keuze voor een stedenbouwkundige richting en vertrekpunt. En sommige zaken stonden nu eenmaal niet ter discussie, zoals het besluit van het Rijk om het NS station op + 1 niveau te houden. En vergeet daarbij niet dat er in het Stationsgebied ook hard wordt gewerkt aan een prachtig nieuw niveau op de begane grond met onder andere een nieuwe bibliotheek en Muziekpaleis. En zoals bij iedere planontwikkeling geldt ook hier –referendum of niet- dat de wereld niet stil staat. Opvattingen over wonen en werken veranderen, de conjunctuur kent ups en downs en de mobiliteitsbehoeften wijzigen zich. Een paar voorbeelden: het nieuwe werken betekent op knooppunten van OV een intensivering van het gebruik van kantoorruimten. SNS-bank huisvest op dezelfde vierkantenmeters bijna vijftig procent meer werknemers dan vijf jaar geleden. Het aantal in- en uitstappers op het centraal station is in vijf jaar tijd met 25% gestegen. Het aandeel fietsers in de stad groeit. De druk op de Utrechtse binnenstad neemt toe. De tram naar de Uithof is ons inziens van meer dan toegevoegde waarde en die willen we dan ook graag inpassen. We kunnen niet onder verwijzing naar een referendum de tijd stil zetten en onze ogen sluiten voor de ontwikkelingen. Het stadshart zal altijd mee-ademen met wat mensen, de markt en de samenleving beweegt.

Het is de taak van het stadsbestuur om enerzijds koers te houden en anderzijds in te spelen op ontwikkelingen die er altijd zullen zijn. Het water terug in de singel en een bevaarbare Leidsche Rijn, het Muziekpaleis met Herzbergers grote zaal als kloppend hart, een route door en een route om het station, het Westplein als Lombokplein terug naar een menselijke maat. Dat zijn uitgangspunten die ik wil blijven bewaken. Over de vraag of de nieuwbouw van Corio over de Catharijnesingel een goede toevoeging is, heeft de gemeenteraad een goed en uitgebreid debat gevoerd. Of de uitkomsten je bevallen en of die voldoende passen binnen het Masterplan is een kwestie van appreciatie, die van partij tot partij zal verschillen. Bovendien is Hoog Catharijne een van de best lopende winkelcentra van Nederland. Het trekt jaarlijks zo’n 26 miljoen bezoekers. De Radboudtraverse is zelfs de drukste winkelstraat van Nederland, met ruim 102.000 duizend passanten op een gemiddelde zaterdag.
U haalt de situatie aan van toen Hoog Catharijne een aangename plek werd voor heroïnegebruikers. Ik zie dit niet als iets dat alleen daaraan verbonden moet worden. Het was een grote stedenproblematiek. Utrecht was niet de enige stad die hiermee te maken had. Gaandeweg hebben wij dit vraagstuk weten op te lossen met slimme en toepasbare volksgezondheidsinterventies en is de tunnel gevuld met gebruikers voorgoed verleden tijd. Leidend voor mij is dat er afspraken zijn gemaakt en dat afspraken die worden gemaakt, worden nagekomen. Voor mij als verantwoordelijk wethouder is er nu geen reden dat besluit opnieuw ter discussie te stellen.

Voor het doen van een onderzoek naar de handel en wandel van Corio zie ik geen aanleiding. Corio is een sterke partij met een belangrijke, maar zeker geen monopolie positie. Het is een beursgenoteerde onderneming, wat maximale transparantie met zich meebrengt. Het onderhandelingstraject met Corio resulteerde in geven en nemen voor Corio zowel als voor de gemeente. Overigens zie ik Corio naast de andere beleggingspartners in het Stationsgebied vooral als een investerende partij. Het bedrijf stopt 400 miljoen Euro in het Utrechtse stationsgebied, een veelvoud van de gemeentelijke investeringen. Ik zie dat als een kans voor de stad. Het uitlichten van één onderwerp uit dit geheel doet mijns inziens geen recht aan de werkelijkheid. Die is in het Utrechtse Stationsgebied – met alle verschillende eigenaren, belangen en posities – behoorlijk ingewikkeld. De complexiteit van het gehele project is groot.

Waar ik me wel sterk voor maak, is de kwaliteit van de openbare ruimte. Het verbeteren van die kwaliteit staat aan de basis van de aanpak Stationsgebied. Mijn doel als wethouder is scherp te sturen op het versterken van die kwaliteit en die tijdens de verbouwing ondanks alle werkzaamheden zo hoog als mogelijk te houden. Het plan om ook aan de Oostkant de fietsenstallingen onder de grond te brengen is daarvan een goed voorbeeld

Kwaliteit van de openbare ruimte laat zich niet afmeten aan het aantal vierkante meters bebouwing. Het oude Smakkelaarsveld was groen en onbebouwd, maar geen Utrechter beleefde het als een prettige openbare verblijfsruimte. Gebruikskwaliteit en leefbaarheid zijn hier de bepalende factoren. Ik zal er vanuit mijn positie voor waken dat de plannen die nu worden uitgevoerd het stationsgebied in belangrijke mate teruggeven aan voetgangers en fietsers, met veel minder asfalt, meer verbindingen, functies in de plinten en een gezonde mix van wonen, werken en winkelen. Een grote winst zit ‘m overigens in de wijze waarop de west- en oostkant verbonden worden en gezamenlijk onderdeel worden van het Utrechtse centrum. Er wonen inmiddels meer Utrechters aan de westkant van het station dan aan de oostzijde. Een deel van die bewoners denkt mee over de wijze waarop het toekomstige Lombokplein straks een natuurlijke en prettige verbinding tot stand brengt tussen Lombok en de oostelijke oude stad. ‘Stadshart verruimd’, een omschrijving van Visie A, had naar mijn idee destijds vooral betrekking op de wijze waarop de westelijke stad aansluiting zou krijgen bij de ontwikkelingen en tezamen met het oude oostelijk centrum een geheel zou worden. En vergeet ook niet dat er vanuit de westkant een prachtige opgang met stationsklok naar het zichtbare nieuwe station komt.

De Utrechste gemeenteraad heeft op verschillende momenten in het verleden second opinions laten uitvoeren. Als bestuurder hoop ik en vertrouw ik erop dat niet alleen de raad, maar ook de Utrechters zelf de ontwikkelingen positief kritisch blijven volgen. Zo komt er in juni een raadsinformatieavond die geheel gewijd is aan de stedenbouwkundige kwaliteit in het stationsgebied. Als burger van de stad, bent u van harte welkom om op die avond uw mening met ons te delen.

Met vriendelijke groet,

Victor Everhardt
Wethouder Stationsgebied