‘Moderniseren’ van mensenrechten als schadelijke aanval op de rechtsstaat

COLUMN - een gastbijdrage van Antoine Buyse en Jasper Krommendijk, eerder verschenen bij Nederland Rechtsstaat

Deze week dienden Tweede Kamerleden Van Zanten (BBB) en Boomsma (NSC) een motie in waarin wordt opgeroepen mensenrechtenverdragen te ‘moderniseren’. Die zouden de ruimte voor asielbeleid in ‘verregaande mate’ beperken. Concreet noemen ze het Vluchtelingenverdrag en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Deze motie komt kort na een open brief van negen Europese staten die opriepen tot ‘een eerlijk gesprek’ over aanpassing van het EVRM, om precies dezelfde reden: migratie. Na heftige discussies binnen het inmiddels gevallen kabinet besloot Nederland die brief niet te ondertekenen. De motie lijkt nu via een omweg alsnog aan te willen sluiten.

De motie noemt ‘grootschalige, structurele migratiestromen en asielprocedures’ die draagvlak onder druk zetten. Draagvlak voor wat precies blijft in het midden, maar de motie lijkt te bedoelen: draagvlak voor die verdragen. Zij roept dan ook op te verkennen, juridisch en diplomatiek, of die verdragen moeten worden gemoderniseerd of herzien. Een eerdere versie van de motie opperde zelfs tijdelijke opschorting en opzegging, maar kennelijk is men er na een nachtje slapen achter gekomen dat dat in ieder geval juridisch niet echt kan.

Het is onbegrijpelijk dat juist een partij als NSC die ‘de grondrechten van mensen beter [wil] beschermen’ en ijvert voor constitutionele toetsing deze mogelijkheid überhaupt overwoog. Rechters in Nederland kunnen wetten (nog) niet toetsen aan de Grondwet, maar gelukkig wel aan het EVRM waardoor onze rechten toch worden beschermd, tegen geluidsoverlast of een privacy-schendend fraudesysteem. Met opzegging zou Nederland de Raad van Europa, bestaande uit 46 landen, moeten verlaten en voegt het zich bij het in 2022 uitgezette Rusland. Juridisch maakt opzegging (of modernisering) van het EVRM en andere verdragen verder weinig verschil: Nederland is nog steeds gebonden aan EU-recht over migratie. Onze collega Klaassen wees er terecht op dat 95% van het asielbeleid in Brussel wordt gemaakt. Het geheugen van de indieners van de motie lijkt daarnaast erg kort: zo’n onderzoek naar het Vluchtelingenverdrag is in 2021 al gedaan, door de Commissie Donner.

De motie legt vooral een reflex van sommige politici bloot: steeds als beleidskeuzes niet ‘zomaar’ kunnen, het recht en rechters aanwijzen als schuldigen, als een dwangbuis die te beknellend is. Juist als het gaat om mensenrechten is die neiging schadelijk: rechten maken juist vrijheid mogelijk en beschermen onze democratie, in plaats van die aan te tasten.

De aangepaste motie is daarnaast gebaseerd op foutieve aannames. Van Zanten en Boomsma herinneren eraan dat de verdragen zo’n 75 jaar oud zijn en stellen dat ‘deze verdragen en hun interpretatie sindsdien nauwelijks zijn aangepast aan de veranderde maatschappelijke realiteit’. Niets is minder waar. Een van de kernprincipes die het Europese Mensenrechtenhof heeft ontwikkeld is nu juist dat het EVRM een levende tekst (‘a living instrument’) is die steeds opnieuw moet worden geïnterpreteerd naar de huidige omstandigheden. Precies daarom beschermt het recht op bescherming van de correspondentie – ook zo’n term van 75 jaar geleden – ook emails en niet alleen handgeschreven brieven. Zo zijn er talloze voorbeelden te noemen waarbij internationale én Nederlandse rechters die ‘oude’ verdragen uitleggen in het licht van wat er vandaag de dag nodig is voor de bescherming van ieders mensenrechten. De interpretatie past zich dus voortdurend aan. Elke dag opnieuw.

En die Verdragen zelf, zijn die dan nauwelijks veranderd? Klopt ook niet. Het Vluchtelingenverdrag is later uitgebreid. En het EVRM is maar liefst zestien keer aangepast met instemming van alle staten, waarbij er ook belangrijke rechten zijn toegevoegd die cruciaal zijn voor ons allemaal. Van het recht op vrije verkiezingen tot de afschaffing van de doodstraf. En ook op het gebied van migratie. Zo werd toegevoegd dat je altijd je eigen land binnen moet kunnen – geen Nederlander kan dus verbannen worden. En dat je je vrij in je eigen land mag bewegen – een inwoner van Coevorden mag naar Amsterdam en omgekeerd.

Wat voor al deze inhoudelijke toevoegingen geldt: de rechten van mensen werden steeds beter beschermd. Het wegnemen van rechten zoals de motie impliciet als doel lijkt te hebben is nog nooit gebeurd. En met goede redenen: mensenrechten zijn een minimumstandaard.

Discussie over mensenrechten is altijd welkom. Maar voor wat betreft die internationale verdragen, zoals het EVRM, hebben staten daar al lang de mogelijkheid toe. In elke zaak die bij het Mensenrechtenhof wordt gevoerd kunnen zij argumenten inbrengen. Dat gebeurt ook regelmatig met succes. In de grote meerderheid van de zaken voor het Hof vangen slachtoffers van mensenrechtenschendingen bot en worden klachten afgewezen. Ook in asiel- en migratiezaken. Deze week nog verklaarde het Hof een reeks klachten tegen Italië over pushbacks van migranten op de Middellandse Zee niet ontvankelijk. Ook bij de uitvoering van uitspraken krijgen staten vaak veel ruimte. Het zou dus beter zijn als Nederland, en de negen staten die de brief over het Hof schreven, gewoon de bestaande mogelijkheden gebruiken, ook in migratiezaken, in plaats van dit soort publieke schoten voor de boeg te lossen die de legitimiteit van het Hof en mensenrechten ondergraven.

Voor onze democratische rechtsstaat zijn mensenrechten cruciaal. Als fundament. Zodra politici voorstellen daaraan te tornen, moet iedereen alert zijn. Geen huiseigenaar gaat stukken van de fundering weghalen omdat die ‘te oud’ zijn – dat zou pas verlies van draagvlak opleveren, letterlijk.

Antoine Buyse is hoogleraar rechten van de mens aan de Universiteit Utrecht. Jasper Krommendijk is hoogleraar Internationaal en Europees Recht an de Radboud Universiteit.
Nederlandrechtsstaat.nl is het platform in Nederland voor constitutionele dialoog. De website publiceert enerzijds opiniërende blogs over actuele constitutionele en rechtsstatelijke onderwerpen. Anderzijds bestaat de website uit een wetenschappelijk artikelsgewijs commentaar op de Grondwet.