De wijsbegeerte is in een voor ons herkenbare vorm ontstaan in Griekenland, wat natuurlijk niet wil zeggen dat men in het oude Nabije Oosten niet eveneens deelnam aan het avontuur van de menselijke geest. Het gebeurde alleen op een andere manier: in sombere bespiegelingen als die van de Egyptenaar Ipuwer, in hymnen over de transcendente god Amon, in spreukencollecties en in deprimerende dialoog tussen een mens en zijn beschermgod. Tegelijkertijd ontwikkelden zich in China en India sterke onafhankelijke tradities die we als filosofie herkennen.
Ook de Romeinen hadden belangstelling, en zij sloten zich aan bij de Griekse traditie. Romeinse filosofen kozen daarin meestal niet voor deze of gene Griekse filosofische school, maar gaven er de voorkeur aan de inzichten van de verschillende stroningen te combineren. We noemden dit eclecticisme. De bekendste eclecticus was Marcus Tullius Cicero, die leefde van 106 tot 43 v.Chr. Eerst zijn biografie.
Opklimmen in Rome
Cicero’s familie behoorde niet tot de Romeinse bestuurlijke elite. Hij werd geboren in Arpinum, een kilometer of honderd onder Rome. Afkomstig uit een provinciestadje, was Cicero niet meteen de ideale kandidaat voor een grandioze politieke toekomst. Zijn familie had echter geld, hijzelf had een goede scholing en met wat handigheid zou hij kunnen opstijgen. Dat werd Cicero’s levensdoel. Zijn belangrijkste wapen: een buitengewoon scherpe pen en dito tong.
Cicero begon zijn politieke carrière als advocaat. Daarin was hij uitermate succesvol en hij wist zich, met hulp van de invloedrijke klanten die hij verdedigde, op te werken in de politiek. Hij bereikte het consulaat, de hoogste positie in het Romeinse bestuur.
Zoals een parvenu betaamt, was bescheidenheid hem vreemd. Overtuigd van de brille van zijn pleitredes liet hij ze in boekvorm uitbrengen. Daarin verkondigde hij zijn visie op de Romeinse politieke zaken van zijn tijd, maar hij verwijst ook veel naar de kunst en de filosofie.
Oproer in Rome
Het waren echter roerige tijden. Er waren twee soorten machtsstrijd gaande. Ten eerste was er de spanning tussen elite en volk. De tegenstellingen tijdens de groei van de Romeinse republiek waren sterk toegenomen. Enkele politici, over het algemeen behorend tot de elite, pleitten voor landbouwhervormingen. Dat was niet uit altruïstisme, maar omdat een gezonde boerenstand noodzakelijk was om aan soldaten te komen. Ook was steun van het volk handig om de eigen macht te vergroten. Deze populares, zoals ze heetten, kregen te maken met behoudender optimates en zochten gewapende steun van generaals als Pompeius en Crassus.
Zo kwamen – en dat was de tweede machtsstrijd – de verschillende legerleiders te staan tegenover de Senaat. Het beruchtst is de Tweede Burgeroorlog, waarin Julius Caesar de Senaat versloeg en de dictatuur vestigde.
En in deze slangenkuil presenteerde Cicero zich als gematigde conservatief die ijverde voor het behoud van de republiek. Als begenadigd spreker wist hij het volk voor zich te winnen. Maar als consul trad hij streng op tegen samenzweerders die naar eigen zeggen opkwamen voor het proletariaat, maar dit volgens Cicero alleen deden om meer macht te verwerven. Uiteraard sloot hij zelf deals en dealtjes met andere politici en maakte hij vrienden en vijanden.
Het Latijn van Cicero
Op verschillende momenten zag Cicero zich aan de zijlijn geplaatst. Dan ontweek hij de stad en schreef hij filosofische werken over het recht, de staat, en over de diverse hellenistische filosofische scholen. Bijzonder was daarbij dat hij deze werken schreef in het Latijn. Vóór Cicero lazen de Romeinen namelijk bijna uitsluitend in het Grieks over filosofie. Het Grieks was destijds de universele taal van wetenschap en cultuur. Elke ontwikkelde Romein las Grieks en menigeen schreef het. Dit zou zo blijven tot het Arabisch de taal van de wetenschap werd.
Cicero’s tijdgenoot Titus Lucretius Carus had echter furore gemaakt met een Latijns werk waarin hij de filosofie van Epikouros uitlegt. Doordat hij in het Latijn schreef, bereikte hij meer mensen, zodat naast de al bekende Stoa ook het epicurisme aanhang kreeg in Rome. Cicero reageerde hierop door in het Latijn de grote filosofische scholen te beschrijven. Dat deed hij in buitengewoon levendige en toegankelijke dialogen. Daarin vertegenwoordigen de diverse personages de verschillende stromingen. Waar Lucretius een voorkeur had voor het epicurisme, lag Cicero’s loyaliteit vooral bij de stoïcijnen en de platoonse sceptici.
De taal van Cicero zou na zijn dood de standaard worden voor het officiële Latijn. De hele middeleeuwse filosofie en alle latere filosofie maakte daardoor gebruik van de woorden die Cicero had gemunt.
Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.
Reacties (26)
Arabisch taal van de wetenschap? Lijkt me Latijn.
Als ik het goed heb begrepen was het niet zo dat wetenschappers over de hele wereld ineens in het Arabisch gingen schrijven. Maar tussen de Romeinse tijd en de Verlichting was er een lange tijd waarin veel nieuwe wetenschappelijke inzichten uit Arabische landen kwamen. Onder meer in de wiskunde. Met onder meer als gevolg dat de hele wereld nu Arabische cijfers gebruikt. (Al blijkt dat eigenlijk wat ingewikkelder in elkaar te zitten, maar we hebben het in Europa wel overgenomen van Arabische wiskundigen.)
Grappig: in een latere versie van dit stuk had ik dit zinnetje er weer uitgehaald (het was een suggestie van een redacteur) – maar hier voor de Sargasso-versie stond hij er nog in. Omdat er inmiddels reactie op is haal ik hem hier niet weg. Op zich valt het heel goed vol te houden dat in de vroege middeleeuwen Arabisch de taal van de wetenschap werd. Dat geldt niet voor het westen, maar in het westen heeft de wetenschap zich in die tijd ook niet sterk ontwikkeld. Arabische onderzoekers plaatsten zich in de traditie van de Grieken en Romeinen en bleven het werk van Plato en Aristoteles en Neoplatonisten lezen, maar commentariëerden in het Arabisch. In die tijd zijn in Bagdad ook de wetenschappelijke methode en de universiteit min of meer ontstaan. Die kennis, inclusief de filosofie van Aristoteles, is vervolgens via met name Andalusië weer naar Europa terug gekomen, maar het was toen inmiddels wel al ongeveer 1200.
Wat “de taal van de wetenschap” is, is dus een kwestie van perspectief. Omdat dit zinnetje nogal wat toelichting zou hebben gevergd had ik het er in een latere versie weer uitgehaald. Maar nu het per ongeluk toch is blijven staan, staat de toelichting er alsnog ;)
In de door het Westen gehanteerde geschiedenis wordt veelal voorbijgegaan aan de Islamitische Gouden Tijdperken, die een belangrijke basis hebben gevormd voor de Europese wetenschap.
Zie:
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Islamitische_gouden_tijdperk
Het is best raar dat er zo expliciet een link wordt gelegd tussen de islam en die Arabische wetenschap. Veel van die wetenschappers (maar niet allemaal) waren moslims, maar de wetenschap zelf heeft niks met religie te maken. Zoals er ook niets christelijks is aan de wetten van Newton.
Blijkbaar zijn we geneigd om alles wat Arabisch is ook als islamitisch te zien. Nu was de islam daar natuurlijk altijd behoorlijk aanwezig, maar je zou hetzelfde kunnen zeggen over het christendom in Europa. En toch wordt niet alles dat hier de afgelopen eeuwen is gebeurt een op een gekoppeld aan het christendom.
Niet helemaal onterecht echter, want die wetenschappers en filosofen legden de relatie met de Islam zelf wel vaak. Over de positie van wetenschap tegenover religie verschilden ze dan van mening.
Voor Europa kunnen we Augustinus en Thomas van Aquino ook niet los van de christelijke leer denken. Ze hadden er wel invloed op en zo werd ook de Islam in die tijden minstens zo goed door wetenschap en filosofie gevormd als andersom.
Die scheiding daartussen speelt eigenlijk pas met Verlichting. Je kan zeggen dat die scheiding niet helemaal gelukkig is, omdat het de wetenschap misschien wel lekker puur maakt, maar religie vooral naar het irrationele domein verplaatst.
In Europa legden wetenschappers ook vaak een relatie met hun religie. En dat stopte zelfs niet bij de Verlichting. Talloze wetenschappers schreven dat ze geïnspireerd werden door hun religie, of meenden dat bijbelverhalen als wetenschappelijke verklaringen konden worden beschouwd. Of ze worstelden ermee als voor de hand liggende verklaringen in strijd leken met de bijbel.
Wetenschappers zijn nou eenmaal mensen, en mensen worden op allerlei manieren beïnvloed door hun cultuur. Waar religie altijd een onderdeel van was. Maar hun wetenschappelijke inzichten staan daar los van. Die blijven namelijk even geldig (of gefalsifieerd, want dat kan natuurlijk ook) voor iedereen, ongeacht religie. En ongeacht de religie van degene die het heeft bedacht. Dat heeft niks met ‘lekker puur’ te maken, maar met het simpele feit dat wetenschap nou eenmaal van fundamenteel andere uitgangspunten vertrekt dan religie.
Dat is een gedachte die pas na de Verlichting opkomt en op de wereld daarvoor daarmee echt niet van toepassing is.
Nee. Het is een feitelijke constatering. En dus wel degelijk van toepassing.
Door het een feitelijke constatering te noemen ontken je dat in de oudheid filosofie en religie beide (!) fundamenteel andere posities hadden. Dat bevordert het begrip niet. Als je studeert op de Arabische filosofie dan leer je dat filosofen en wetenschappers niet alleen steeds de Koran hanteerden, maar dat daardoor de religie zelf ook veel rationeler beleefd werd dan nu. God is in de klassieke stoïcijnse en neoplatoonse school iets dat zich primair ontvouwt in de natuurwetten, naast de openbaring, en de Arabische filosofie neemt dat over. De term ‘islamitische gouden tijdperken’ is daarmee zeker van toepassing. Feitelijk is de term ook een bedekte kritiek op de manier waarop de moderne islam beleefd wordt – als met name openbaring.
Nee, dat ontken ik niet. Daar heb ik namelijk niks over gezegd.
Jij lijkt niet te begrijpen dat ik het niet over de personen heb, maar alleen over het werk dat ze produceerden. Dat was gewoon wetenschap. Niks islamitisch aan. Net zomin als vrome islamitische boeren islamitisch graan verbouwden, of hun kippen islamitische eieren legden.
Natuurlijk keken ze op bepaalde punten anders naar de wereld dan wij. Maar dat deden Europese wetenschappers in het verleden ook. Tot diep in de negentiende eeuw en sommigen nog later. Maar in de kern deden ze wat wetenschappers altijd hebben gedaan: inzicht zoeken op basis van logica en reproduceerbare waarnemingen. Dat de wetenschappelijke methode nog niet was beschreven betekende nog niet dat ze hem niet toepasten. Die methode is namelijk de werkwijze die wetenschappers altijd intuïtief hebben gevolgd.
Ik begrijp best wat je bedoelt, maar ik begrijp uit jouw woorden ook dat jij niet zoveel begrip hebt voor de filosofie in de arabische traditie door hem ‘zonder islam’ te willen denken en bezien. Misschien ontbreekt je daarvoor ook de kennis daarover. Maar als je dat zou hebben zou je zien dat het proberen te ontkennen dat er hier sprake is van een islamitische traditie een kunstmatige scheiding is die een puur modern westers perspectief verraadt, en geen recht doet aan die geschriften. Een denker als Al Haytam (Alhazen) bijvoorbeeld, ontdekte feitelijk het laboratoriumexperiment, het werken met een hypothese en het toetsen van die hypothese onder een gecontroleerde setting. Maar het idee om zo empirisch te werk te gaan ontleende hij uit de Koran: de mens is imperfect en God is perfect, dus kan je maar beter Zijn werken bestuderen om tot inzicht te komen, was de gedachte. Ook het ontstaan van de eerste universiteiten kwam voort uit het debat over de bestudering van Koranteksten en de behoefte om deze discussie te systematiseren. Ik vind het leuk hoor, dat je met je moderne westerse visie probeert om met alle macht de arabische filosofie van zijn islamitische traditie te ontdoen, maar het is en blijft onzin.
Als je begrijpt wat ik bedoel, waarom maak je er dan zo’n karikatuur van? Ik heb helemaal niet beweerd dat ik het ‘zonder islam wil bezien’. Integendeel, ik heb meermaals gezegd heus wel te begrijpen dat die op allerlei manieren invloed had. Maar dat hoeft nog niet te betekenen dat je overal een stempeltje ‘islamitisch’ op zet. Volgens mij is dat erg oppervlakkig.
Als het je niet lukt om deze discussie te voeren zonder me steeds weer woorden in de mond te leggen die ik helemaal niet heb gebruikt, kunnen we het hier beter bij laten.
Ik heb meer moeite met de term “Arabische wetenschap”. Veel islamitische wetenschappers uit het islamitische gouden tijdperk (ook in Bagdad!) waren immers helemaal geen Arabieren en de bronnen die er de wortels van vormden kwamen al helemaal niet uit Arabië (maar uit het klassieke Europa, Perzië en India).
Arabisch is de gemene deler omdat dat de taal is waarin ze zich uitdrukten.
(De oude Romeinen waren ook lang niet allemaal afkomstig uit Rome.)
Je schrijft letterlijk: “Het is best raar dat er zo expliciet een link wordt gelegd tussen de islam en die Arabische wetenschap. Veel van die wetenschappers (maar niet allemaal) waren moslims, maar de wetenschap zelf heeft niks met religie te maken.”
Ik leg je net uit dat dat helemaal niet raar is, omdat die link expliciet wordt gelegd door die denkers en wetenschappers zelf, niet alleen als culturele verwijzing of worsteling, maar ook in de logica en vorming van ideeën. De Islamic Golden Age is ook een internationaal begrip. Ik dacht dat je misschien de voorbeelden die ik gaf wel interessant zou kunnen vinden.
Ik heb je in volgende reacties meermaals uitgelegd wat ik bedoelde. En met die voorbeelden ging je vooral in op door jezelf verzonnen denkfouten die ik helemaal niet maak.
Het is leuk dat je mij de communicatiemisstand in de schoenen wil schuiven nu, en ik kan nu wel verder gaan citeren wat je schreef, maar joh, wat schieten we daarmee op? Het lijkt me in ieder geval duidelijk nu dat de term islamitische gouden tijd niet controversieel is en ook nogal logisch, en daar gaat het om.
Ik heb het woord ‘controversieel’ dan ook nergens gebruikt. En ik weet ook dat het een veelgebruikt begrip is. Dat is ook nogal wiedes, omdat het ook op Wikipedia wordt gebruikt.
Ik probeerde duidelijk te maken waarom ik dat een beetje raar vind. Omdat de islam weliswaar een belangrijk onderdeel is van de cultuur, maar niet het enige allesbepalende deel. Je zou je dus best af kunnen vragen waarom in dit geval de religie eruit wordt gelicht om het geheel te karakteriseren. En of dat misschien iets te maken heeft met de westerse blik waarmee we het bekijken. Ik heb nergens beweerd dat ik daar het ultieme antwoord op heb.
En wat die communicatiemisstand betreft: dat je mijn argumenten verdraait tot karikaturen is een feitelijke constatering. Iedereen die deze discussie naleest kan zien dat ik helemaal nergens heb geprobeerd om: ‘met alle macht de arabische filosofie van zijn islamitische traditie te ontdoen’. Je schildert me met zulke verdraaiingen af als een onbenul, die je niet serieus neemt. En dat is niet bepaald een basis voor een goed, inhoudelijk gesprek.
Dat laatste dat is kennelijk hoe jij het opvat, maar dat heb ik nooit zo bedoeld. Ik noem je nergens een onbenul. Als je dat uit mijn woorden meende te moeten afleiden dan neem ik dat graag terug.
Gelukkig staat het er ook niet. Dus wie maakt er nu een karikatuur van de ander? Ik heb het idee dat er hier sprake is van projectie.
Het is geen ramp als je dingen niet weet. Een mens kan niet alles weten, en ik neem dat ook niemand kwalijk. De islamitische filosofie is voor mensen in het westen nog slecht ontsloten. Het wordt in het traditionele onderwijs niet onderwezen en er zijn maar weinig goede boeken over verschenen.
Ik verbaas me over de neiging om het gedachtengoed niet-islamitisch te willen noemen, en wetenschap en religie per se los te willen zien, ook als het een cultuur betreft waarin een en ander bij uitstek met elkaar verweven zijn. Dat mag toch?
De term “Islamitische gouden eeuw” is inderdaad een westerse benaming, maar wel een die nog steeds inhoudelijk te verdedigen is, aangezien de invloed van de religieuze visie van die tijden juist erg bepalend is voor hoe wetenschap en filosofie zich toen ontwikkelden. Een andere belangrijke invloed is natuurlijk de erfenis van de Grieken, die in die contreien beter bewaard bleef dan in de Europese contreien.
Nee, natuurlijk doe je dat niet. Maar je reageert systematisch niet op wat ik zeg, maar op wat jij daar zelf bij invult. Waarmee je de suggestie wekt dat ik niet weet waar ik het over heb. En waarmee je ook de indruk wekt dat het je niet bijster veel interesseert wat ik werkelijk zou bedoelen. En als ik meermaals heb proberen uit te leggen waarom ik dat ‘islamitisch’ wat probeer te nuanceren komt er zoiets als die eerste zin van #2.8. In een zin dat misplaatst superieure ‘ik snap wel wat je bedoelt’ en de karikatuur die duidelijk laat zien dat je het helemaal niet snapt. En die nog een de indruk bevestigt dat het je ook geen hol interesseert.
Over een misplaatst superieur toontje gesproken.
Hoe vaak heb ik nou gezegd dat helemaal niet ontken dat de islam hier meespeelt? Kun je nou echt het onderscheid tussen iets nuanceren en iets ontkennen niet bevatten?
Als je nog eens aan wilde tonen dat een normaal gesprek niet tot de mogelijkheden behoort, is je dat uitstekend gelukt.
OK, je wilt dus ook geen excuses aannemen. Nu ja, dat is dan aan jou. Maar op deze manier is een normaal gesprek met jou inderdaad niet mogelijk nee, als je je telkens zo aangevallen voelt. Houd er dan maar liever mee op, in plaats van continu in de tegenaanval te gaan en dat dan vervolgens te ontkennen – alleen maar omdat je je duidelijk op je gevoelige teentjes getrapt voelt. Het is wat al te doorzichtig, Hans.
Dat is nou precies het probleem, vanaf het begin van deze draad. Je denkt dat je me doorziet en reageert dan op wat jij denkt dat ik denk. In plaats daarvan had je beter rustig kunnen lezen wat ik schrijf, om daarop te reageren. Want mij doorzien gaat je bepaald niet goed af. Zou er in dat ‘doorzien’ niet een heel klein beetje projectie kunnen zitten?
De projectie zit bij jou waar je niet wilt aanvaarden dat ik het niet kwaad bedoel en echt niets anders wil dan laten zien hoe de islam wel degelijk van invloed was op de filosofie van die tijd en die aanduiding dus niet zo gek is. Maar nee, dat was volgens jou niet mijn bedoeling, zo nodig vindt jij het mij in de schoenen te gaan schuiven dat jij jouw uitspraak continu moet nuanceren. Je accepteert mijn excuses en verklaring dat ik het niet kwaad bedoel niet want jij kent mijn bedoeling veel beter dan ik zelf. En in plaats van over Arabische filosofie gaat het daarom nu over mijn toon en manier van discussiëren die niet zou deugen, want aan jou kan het niet liggen he Hans?
Ik heb nergens beweerd dat jet het kwaad bedoelt. Daar gaat het helemaal niet om. Je kunt ook met de beste bedoelingen godsgruwelijk irritant zijn. Dit is daar gewoon weer een volgend voorbeeld van. Je reageert alweer op iets dat ik helemaal niet zeg en helemaal niet bedoel te zeggen, maar op wat jij daar zelf bij invult over wat ik zou denken.
En dan krijgen we dit weer:
Niet gek, maar wel bloedirritant dat daar maar over door blijft gaan nadat ik meemaals heb uitgelegd dat ik die invloed helemaal niet ontken. Zo onwetend ben ik namelijk niet. Het staat al expliciet in mijn eerste reactie.
En dat doe allemaal op het superieure toontje van de schoolmeester die de onwetende reageerdertjes wel eens even uit zal leggen hoe het zit. Je bent niet bezig met een discussie, maar met college geven. En dat is best vervelend als dat college niet zoveel te maken heeft met wat ik probeer te zeggen, ook al denk jij van wel. En dit is niet de eerste keer dat je wordt gewezen op je gewoonte om in discussies alleen maar bezig te zijn met het verkondigen van je eigen waarheden, zonder open te staan voor wat anderen zeggen.
Ik ben niet aan deze discussie begonnen met de bedoeling om er een wedstrijdje verplassen van te maken. Of om te laten zien wat ik allemaal over die periode weet, want ik ben de eerste om toe te geven dat ik er helemaal niet zoveel over weet. Maar dat de islam een vlag is die weliswaar een behoorlijk deel van, maar niet de hele lading denkt leek me wel een zinnige aanvulling. Wat prikkelend geformuleerd misschien, maar daar lijkt me niks mis mee als je zo’n balletje opgooit.
Vervolgens ben ik een reactie na reactie bezig geweest met (vergeefs) uit te leggen wat ik allemaal niet bedoelde te zeggen en ook niet heb gezegd. Keer op keer uitleggen dat ik de invloed van de islam niet ontken. En keer op keer toch weer die woorden in mijn mond gelegd krijgen. Toen ik daar kaar mee was schoot ik uit mijn slof. Is dat heel vreemd? En ligt dat dan aan mij?
Bedankt Hans voor je nieuwe uitgebreide analyse van mijn gedrag. God, wat ben ik een naarling zeg. Fijn dat je het me even keer op keer in probeert te wrijven! Maar misschien kunnen we het beter gewoon over filosofie hebben, oh superieure communicator die nooooooit belerend is, zelfs niet als hij tien alinea’s schrijft puur over andermans gedrag? Dus had je nog wat te zeggen over de inhoud, of blijft het bij deze metadiscussie vol aanvallen op mijn persoon?
Ja, dat je op je tenen getrapt bent en geen excuses aanvaard, dat was wel duidelijk ja.
Ik heb mijn eigen reacties nog eens teruggelezen en ik vind nergens iets wat je persoonlijk zou moeten opvatten tot en met 2.6, welke je laatste als een persoonlijk iets lijkt te nemen maar helemaal niet zo bedoeld is.
Ja, in 2.7 ga ik het eindelijk over jou hebben, maar dat was in reactie op jouw eerste sneer “jij lijkt niet te begrijpen”. Maar goed, een belerend toontje, dat kan jij kennelijk alleen bij anderen zien, niet bij jezelf.
Enfin voor 2.7 heb ik je excuses aangeboden, krijg ik ook nog excuses terug? Of gaat dat niet – ook goed hoor, dan laten we het maar verder stel ik voor.