Plato (5): Politieke evolutie

ACHTERGROND - [Dit is de vijfde aflevering van een reeks over de Atheense filosoof Plato, die veel mensen vooral kennen om zijn zogenoemde ideeënleer, om de Platonische liefde en om zijn ideale filosofenstaat. Dat is echter wat misleidend. Plato’s filosofie is breder en gaat dieper.] 

Plato maakte, zoals we in het vorige stukje en het stukje daarvoor hebben gezien, korte metten met de diverse vormen van stedelijk bestuur. Hij beschrijft ook hoe de ene staatsvorm uit de andere kan ontstaan. Zo is het volgens hem vrijwel onvermijdelijk dat uit een timocratie ooit een oligarchie ontstaat. Door het materialistische karakter van de timocratie, zullen de machthebbers zich uiteindelijk meer op geld gaan concentreren dan op orde en discipline.

Uit een oligarchie zal uiteindelijk een democratie ontstaan, wanneer de zwakkeren zo verarmd raken dat ze in opstand komen. Eenmaal aan de macht, zullen zij deze eerlijk willen verdelen.

Maar ook een democratie is niet stabiel. Plato voorspelt dat uit een democratie gemakkelijk een tirannie kan ontstaan. Dit gebeurt wanneer in de verwarring die een democratie eigen is, één partij opstaat geleid door een krachtige volksmenner. Door verdachtmakingen zet de sterke man zijn politieke tegenspelers een voor een buitenspel, en zo kan hij de alleenheerschappij krijgen.

Zo evolueert de samenleving van kwaad tot erger, want iedere stap in deze evolutie is volgens Plato een verslechtering.

Plato’s analyse is theoretisch, maar hij zag het ook voor zijn ogen gebeuren.  In de vele tientallen Griekse stadstaten was altijd wel ergens een machtsovername door verschillende groepen of een aanpassing van het staatsbestel gaande. Plato beschrijft deze overgangen echter zó algemeen dat zijn model ook toepasbaar is gebleken op de latere geschiedenis.

Het is een rode draad in onze geschiedenis dat militaristische samenlevingen, eenmaal machtig geworden, transformeren in maatschappijen waarin geld en status belangrijk zijn. Plato formuleerde de gedachte dat het volk in een materialistische samenleving, gedomineerd door een rijke elite, uiteindelijk in opstand komt. Daarmee liep hij niet alleen tweeduizend jaar vooruit op de Verelendungstheorie van Karl Marx, die precies hetzelfde stelde, maar wees hij tevens vooruit naar de feitelijke gang van zaken tijdens de Franse Revolutie.

En eigenlijk gebeurde in Italië en Duitsland in de jaren dertig van de vorige eeuw, toen het fascisme ontstond, precies wat Plato schreef over de zwakke vormen van democratieën. In onze moderne democratie weten we dit vooralsnog te voorkomen doordat (en zolang) de rechtsstaat naast en boven de democratische besluitvorming staat. In de Griekse democratische steden ten tijde van Plato was dit nauwelijks het geval.

[Wordt vervolgd. Deze reeks is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.]