Een nieuwe mentaliteit

OPINIE - door Sophia van Tol, Masterstudent Filosofie en Maatschappij aan de Universiteit Groningen met een interesse in sociale en politieke filosofie.

Op 12 januari schreef Marjan Slob in de Volkskrant over de ‘paradox’ tussen de enorme welvaart waarin we leven en de groeiende golf van depressies, burn-out klachten en gevoelens van leegte die ervaren worden. De drie sprekers op een bijeenkomst van The School of Life die zij modereerde wezen beschuldigend naar de samenleving maar benoemden ook de verantwoordelijkheid van de beroepsgroep van psychische hulpverleners en die van de gedupeerden zelf. Maar hoe zit het eigenlijk met die verantwoordelijkheid?

Staatssecretaris Tamara van Ark stelde vlak voor het nieuwe jaar dat de verantwoordelijkheid voor het beschermen van de werknemer tegen burn-out klachten in eerste instantie bij de werkgever ligt. Werkgevers wijzen op de verantwoordelijkheid van hun werknemers zelf en zo heeft iedereen zijn vinger op iemand anders gericht en wordt er weinig veranderd. Maar wat als de problemen nou juist het gevolg zijn van deze mentaliteit?

De mentaliteit waarin het ieder voor zich is, niemand verantwoordelijkheid neemt en het gemeenschappelijk belang als een zwaar en vertragend blok aan het been wordt gezien van het individu als ondernemer van zijn eigen geluk? Wie hard werkt kan in principe alles bereiken, succes ligt voor iedereen binnen handbereik door te optimaliseren en concurreren, te ondernemen en ontwikkelen en door te beheersen, disciplineren en te observeren. Maar is dit realistisch?

De groei van de economie en de dominantie van werk over alle andere facetten van het menselijk leven dragen bij aan een toenemende ervaring van betekenisloosheid, isolatie en de ontwortelde moderne mens schreef politiek filosoof Hannah Arendt in de jaren 60 van de vorige eeuw. De nadruk op het individu zorgt voor een toenemende mate van subjectiviteit, het wegvallen van de kaders van religie en traditie in de westerse massademocratie laten de moderne mens achter in een vacuüm waarin betekenisgeving een persoonlijke aangelegenheid is geworden en waarden als solidariteit, het gemeenschappelijk belang en verbinding op de achtergrond raken.

De wetenschap kan dit vacuüm niet vullen omdat zij zich bezighoudt met het voorspellen en verklaren van fenomenen maar niet met de betekenis ervan; het duiden in een bredere context. Hierdoor is het ontwortelde, geïsoleerde individu op zichzelf aangewezen en verdwijnt langzaam aan het idee van een gedeelde leefwereld waarin mensen bij elkaar betrokken zijn en gezamenlijke doelen nastreven. Sociale cohesie is hier het toverwoord.

Hoe kunnen we ervoor zorgen dat mensen zich weer meer betrokken voelen bij elkaar, hun gemeenschap en de wereld waarin zij leven? Is het moderne mensbeeld, in de woorden van de Franse filosoof Michel Foucault van ‘het individu als entrepreneur van zijn eigen bestaan’ nog houdbaar? Foucault stelt dan ook voor om niet één mensbeeld als universeel te hanteren maar juist om verschillen toe te laten zodat mensen niet gedrild worden om aan één specifiek beeld te voldoen maar de ruimte krijgen om hun eigen talenten te ontwikkelen op de manier die bij hen past.

‘Een ketting is zo sterk als zijn zwakste schakel’ lijkt mij een mooie clichématige metafoor om hier in gedachten te houden. Een samenleving die vitaal, creatief, vooruitstrevend en stabiel wil zijn moet zorgdragen voor ál haar leden. Het geluk van een aantal moet niet bekostigd worden met bloed, zweet en tranen van anderen.

Dus als we een discussie willen voeren over verantwoordelijkheid en maatschappelijke oplossingen willen vinden voor gezamenlijke problemen dan moeten we juist dichter bij elkaar komen in plaats van naar anderen te wijzen en afstand te nemen. Laten we werken aan een gedeelde werkelijkheid in plaats van een individuele en laten we de hand ook af en toe in eigen boezem steken.