Ergerlijke goedheid

OPINIE - Als u zich mocht afvragen wat er is geworden van Marc van Oostendorp, die lange tijd op maandag over boeken schreef op Sargasso: die schrijft nu op Neerlandistiek.nl, elke dag, en schrijft elke zaterdag over Multatuli. Hij neemt diens hele oeuvre, dat sinds kort volledig gedigitaliseerd staat op de DBNL, systematisch door.

Soms attendeert Marc op de wrevel die Multatuli oproept met zijn demonstratieve goedheid. Eduard Douwes Dekker, zoals Multatuli eigenlijk heette, is niet alleen de man die met de koloniale autoriteiten in Batavia op ramkoers ging omdat ze de Javaan uitbuitten en die daar zijn leven lang over is blijven roeptoeteren, maar is ook degene die de betrekkelijke kleinigheid rondbazuinde dat hij een keer alle kinderen op een speelplaats had getrakteerd op een ijsje.

De wrevel die u en ik voelen, werd ook in de negentiende eeuw ervaren maar Multatuli had daar een antwoord op. In de woorden van Van Oostendorp:

Zichzelf zo hoog mogelijke eisen stellen en die hoge eisen dan alvast aan iedereen vertellen alsof ze al werkelijkheid waren, zodat hij niet meer terug kon.

Anders geformuleerd: volgens Multatuli dekten anderen zich, door bescheiden te zijn, alvast in tegen het verwijt niets te doen. Ze hadden immers nooit iets beloofd.

De bescheidenen dezer wereld hebben een zekere rationaliteit. Ze kunnen zich althans beroepen op het beschaafde idee dat je linkerhand niet hoeft te weten wat de rechterhand doet: als je iets goeds doet, doe het dan in stilte. Ik heb er weleens over geblogd dat deze van oorsprong christelijke norm haaks staat op het Grieks-Romeinse denken, waarin weldoeners hun goede daden breed uitmaten en er even breed uitgemeten bedankjes voor terugkregen. Ik opperde dat zulk aards eerbetoon het aantrekkelijker maakt iets voor een ander te doen dan het christelijke ideaal, waarvan je maar moet geloven dat de vader in de hemel het ziet.

***

Multatuli krijgt er in de Multatulileescursus ook weleens van langs omdat hij inconsequent is. Hij wil zo graag goed zijn, maar bijvoorbeeld zijn omgang met vrouwen is niet altijd zoals je zou verwachten. Daar kun je ook weer over discussiëren – het leuke van de leescursus is dat er verschillende stemmen zijn – maar het gaat mij vandaag even niet over Multatuli maar over de aard van het verwijt: iemand die probeert iets goed te doen, wordt erop aangesproken dat hij niet volmaakt is.

Een simpel voorbeeld: diplomaten komen samen in het Poolse Katowice om daar te discussiëren over het klimaat en krijgen het verwijt dat ze daar naartoe zijn gevlogen. Moesten die geitenwollensokkentypes niet eerst denken aan hun eigen ecologische voetafdruk voor ze anderen de wet voorschrijven? Ander voorbeeld: de westerse democratieën willen andere landen nog weleens de les lezen als het gaat om mensenrechtenschendingen. Tegenverwijt: ze doen zelf niks tegen hun multinationals. Nog een voorbeeld: iemand roept op humaan om te gaan met vluchtelingen en krijgt meteen naar de kop geslingerd dat ’ie eerst zelf maar een vluchteling in huis moet opnemen. Voorbeeld vier: iemand komt op voor deze of gene minderheid en krijgt het verwijt niet voor álle minderheden op te komen. Wat je steeds ziet is dat iemand die een misstand probeert aan te pakken, erop wordt aangesproken niet te leven als een volmaakte heilige. Je neemt ontslag uit protest tegen de behandeling van de Javaan en ze hebben het erover dat je als vader niet wil deugen.

Het is een sjabloon: wie iets wil verbeteren, wordt afgerekend op zijn onvolmaaktheid en geldt dan als hypocriet. Het is dezelfde rationaliteit als die van de bescheidenen dezer wereld: een smoes om iemand die iets goed probeert te doen niet na te volgen, een excuus voor passiviteit. Anders geformuleerd: de verwijzing naar onze menselijke alledaagsheid, waarin we altijd tekortschieten, wordt gebruikt om een eerlijke discussie te blokkeren over reële problemen.

***

Oké, het sjabloon is dus de smoes waarmee de bescheidenen dezer wereld zichzelf wijsmaken dat ze een Gutmensch niet hoeven te volgen. Hypocrisie is het verwijt der hypocrieten.

Toch zou het, geloof ik, verkeerd zijn het sjabloon af te doen als helemaal onjuist. Je mag van mensen toch ook wel enige consistentie verwachten. Milieubeleid is mooi en het siert Schiphol dat de directie erover denkt, maar het is evident vals als de luchthaven dan een extra startbaan aanlegt, zelfs al heet die “milieubaan”. Je zult enigszins consistent moeten zijn als je anderen oproept het leven te beteren, al is het maar omdat je dan overtuigender bent.

Kortom, er is een enerzijds en een anderzijds. Ik probeer nu te bedenken wanneer het onsportief is mensen die het goed willen doen af te rekenen op hun onvolmaaktheid en wanneer je wel enige consistentie mag verwachten. Het liefst zou ik een simpel criterium hebben en soms denk ik dat het er ook is. Geld bijvoorbeeld: je moet geen geld willen aannemen als daar tegenover staat dat je iets verkeerds moet doen. Je bent geen burgemeester in oorlogstijd en er vallen geen doden als je ontslag neemt of een opdracht teruggeeft. Tegelijkertijd kan ik me voorstellen dat dit voor een alleenstaande bijstandsmoeder een onhaalbaar zware norm is.

Ik twijfel. Op de achtergrond speelt mee dat ik overtuigd ben van het humanistische ideaal dat we als mens kunnen groeien. Waar het streven naar persoonlijke ontwikkeling verdwijnt, gaat iets waardevols verloren. Hoewel ik me stoor aan de ostentatieve goedheid van een Multatuli, herken ik iets in zijn verlangen een goed mens te willen zijn of te worden. Als dat streven naar zelfverwerkelijking ergerlijk is, so be it.

En dat is het aardige van Marcs Multatuli-leescursus: ook al zijn er geen eenduidige antwoorden, hij prikkelt tot nadenken. En tot stukjes als dit. Deze leescursus is waarvoor we humaniora hebben.