Ginnungagap

COLUMN - Essayist Paul Cliteur heeft ooit in volle ernst beweerd dat gelovigen die zich op de bijbel beriepen, dat consequent moesten doen. Je kon niet op het ene moment een tekst letterlijk nemen en op het andere moment van een andere tekst zeggen: ‘maar dat is figuurlijk bedoeld’. Gelovigen – aldus Cliteur – moesten de bijbel met één maat meten. Dat is een volslagen idiote gedachte.

De meeste lieden die een bijdrage aan de bijbel hebben geleverd, hadden geen idéé dat hun verhalen daar ooit in terecht zouden komen. Zij hebben geput uit een zee van verhalen die er in het Midden Oosten al was, hebben die verhalen overgenomen, bewerkt, er tegen gepolemiseerd, ze verwerkt in andere verhalen, ze omgedraaid, er naar verwezen en eraan toegevoegd. Ze hebben er geschiedenis, horror, liefdespoëzie, geestelijke liederen, filosofische bespiegelingen, bouwvoorschriften, tragedies, theologische verhandelingen, cabaretteksten en doodsaaie lijsten en opsommingen mee geschreven en die weer aan de zee van verhalen toegevoegd. Bijbelverhalen hebben vele doelen en nog veel meer literaire en andere taalkundige middelen. De taal van de bijbel kent vele maten, en moet dus ook zo gelezen worden.

Wij leven in een moderne maatschappij waarin zaken als helder formuleren wat je bedoelt, je éénduidig uitdrukken, zeggen wat je denkt, consequent nadenken en specifiek, meetbaar, aantoonbaar, realistisch, transparant en controleerbaar zijn, gelden als heel belangrijk. Zo mogelijk nog belangrijker is de gelijkschakeling van de begrippen ‘waar’ en ‘aantoonbaar feitelijk correct’. Dat is een bij uitstek ‘modern’ denkraam, zonder meer nuttig, maar volstrekt ongeschikt voor het begrijpen van de taal van antieke religieuze teksten. Die ene maat van Paul Cliteur is hopeloos nieuwerwets en veel te beperkt om die zee van verhalen te bevatten.

Het mooiste voorbeeld daarvan is een passage uit De Kleren van de Keizer, het tweede essay van Het Atheïstisch Manifest van Herman Philipse. Hij schetst een oud-Germaanse scheppingmythe.

Volgens de Edda is de bewoonbare aarde ontstaan in het midden van de grote leegte, de Ginnungagap, en wel als volgt. Het water van elf rivieren die ontspringen uit de put Hvergelmir wordt tot ijs doordat het de Ginnungagap beroert. Dit ijs botst op het vuur van de gloeiende wereld Múspell in het zuiden, die aan de Surtr toebehoort. Uit de botsing van ijs op vuur verrijst de gigant Ymir, die twee reuzen baart uit het zweet van zijn rechteroksel, terwijl zijn benen samen een derde zoon verwekken. later ontstaan drie godenzonen, Odin, Vili en Vé, afstammend van de koe Audhumla en de reus Bolthorn. Deze goden vermoorden de gigant Ymir en brengen zijn lijk naar het midden van de Ginnungagap, waar zijn vlees de aarde vormt, zijn bloed de wateren waarin de reuzen worden verzwolgen, zijn schedel de hemel, zijn benen de bergen, enzovoort.

Direct na dit citaat heeft Philipse weinig moeite nodig om de lezer ervan te overtuigen dat er hele goede redenen zijn waarom wij van dat hele verhaal geen spaan meer geloven. Toen ik dat las, was mijn eerste gedachte: de Germaan die dit verhaal voor het eerst bij het kampvuur vertelde, ligt nu op hoge snelheid te tollen in zijn graf, misschien van verontwaardiging, maar waarschijnlijker van de slappe lach. Voor Philipse is het volstrekt vanzelfsprekend dat de verhalen uit de Edda en de bijbel oorspronkelijk letterlijk bedoeld waren, zó vanzelfsprekend dat hij niet eens op het idee komt dat waarschijnlijk te maken, laat staan te bewijzen.

Niets is minder waar. Er is in het scheppingsverhaal uit de bijbel maar weinig echt letterlijk bedoeld. Dat merk je bijvoorbeeld aan het grote aantal woordgrappen dat erin voorkomt – dat helaas in iedere vertaling verloren gaat. Je merkt het ook aan de verwijzingen die erin voorkomen naar oudere scheppingsmythes uit Mesopotamië, die onderdeel uitmaakten van de zee van verhalen waaruit de bijbelvertellers putten. Dat Mesopotamische deel van die zee van verhalen is ooit ‘teruggevonden’. Het was kwijt – echt wég – tot het monent dat we het spijkerschrift ontcijferden en Akkadische en Sumerische teksten begonnen te lezen. In zekere zin heeft de bijbel daarmee een stuk van zijn eigen achtergrond teruggewonnen.

Datzelfde is ongetwijfeld ook aan de hand met de Edda. Alleen hebben we veel minder kennis over wat de Germanen zelf – en de volken die hen vóórgingen en omringden – precies dachten bij het begrip Ginnungagap, wat de rechteroksel nu voor betekenis en bijbetekenissen had, hoe je zonen verwekt met ‘benen’, of welke verhalen er allemaal nog meer waren over de reus Bolthorn en de koe Audhumla. De Edda is één tekst uit de Noordse zee van verhalen die er ooit geweest moet zijn, en die we onvoldoende kennen. Dan is het makkelijk prijsschieten voor Herman Philipse.

Philipse is in zijn stukje het slachtoffer van twee typisch moderne misvattingen: dat iets alleen waar is als het aantoonbaar feitelijk correct is en dat mensen vroeger eerder geneigd zo achterlijk waren om mythen en sagen aperte onzin voor waar aantoonbaar feitelijk correct aan te nemen. Het in de Verlichting ontstane idee dat de mensheid vooruitgang boekt, heeft aan dat laatste in niet geringe mate bijgedragen: wie zichzelf ziet als het voorlopige eindpunt van een stijgende lijn, kán niet anders dan op zijn voorgangers neerkijken.

Begrijpt u mij niet verkeerd: met de moderniteit van Cliteur en Philipse is op zichzelf niets mis, integendeel: het heeft ons bijzonder veel goeds gebracht. Waar we ons vroeger in leven moesten houden met opgegraven grondwater, zelf gevangen en gevilde konijnen en wat scherpe stukken vuursteen hebben we nu schoon drinkwater uit de kraan, de Albert Heijn om de hoek en clusterbommen.

Ik ben ook erg blij dat de moderne wetenschap ons de roodverschuiving, de Big Bang en de evolutietheorie heeft geschonken. Daar waren we nooit op gekomen als we niet eerst consequent, specifiek, meetbaar, aantoonbaar, realistisch, transparant en controleerbaar hadden leren nadenken. Dat als gevolg daarvan de letterlijke interpretatie van het scheppingsverhaal uit de Edda en de bijbel van tafel kan, is wat mij betreft mooi meegenomen. De theologen wisten dat zonder Big Bang en Darwin trouwens duizend jaar geleden ook al, dus van hen verwacht ik ook niet al te veel protest.

Op een enkeling na dan. De enkeling die net als Cliteur en Philipse modern zijn gaan denken en die denkwijze met alle geweld – pun intended – ook op hun geloofsopvattingen zijn gaan toepassen. Die enkelingen, daar zitten de lieden tussen die zich laten verleiden tot het plegen van aanslagen.

Wat nog erger is: die enkelingen – ook zij die zich niet van geweld bedienen – bepalen zeer sterk het beeld van geloof, religie en de inhoud van oude stichtelijke teksten. Dat is ook logisch: ze denken immers consequent, specifiek, meetbaar, aantoonbaar, realistisch, transparant en controleerbaar. Ze nemen hun heilige schrift met één maat en zijn dus veel makkelijker te begrijpen door lieden die ook consequent, specifiek, meetbaar, aantoonbaar, realistisch, transparant en controleerbaar nadenken, zoals Cliteur en Philipse, en met hen vele westerlingen.

Ondertussen gaan gewone, gemiddelde gelovigen gewoon door met elkaar verhalen vertellen die in hun ogen waar zijn en met het in stand houden van zinloze folklore waar ze in hun ogen wel degelijk wat aan hebben, tot verwondering van Cliteur en Philipse, en tot grote woede van enkele van hun meer uitgesproken – en iets minder goed opgevoede – collega’s, die het verschil met de letterlijken niet zien en zich maar blijven verwonderen waarom al die achterlijkheid niet al lang uitgestorven is in het licht van de moderne wetenschap.

Het antwoord is – vermoed ik – vrij simpel: omdat het helemaal niet achterlijk is, net zomin als dat de mensen vroeger dommer zouden zijn geweest dan wij nu.