Associatie EU en Oekraïne

Europa was ‘best wel belangrijk’, tijdens de aanloop naar het referendum over de grondwet van Europa. Maar de kiezer vond dat helemaal niet. Ik zie de onwennige leden van het kabinet nog met folders op het Plein in de weer. Wie gaat nu campagne voeren?

De kiezer, die Den Haag wel een lesje wilde leren, gaf niet thuis. Maar welk lesje? Er kwam geen nieuwe grondwet voor Europa, maar ook geen nieuw referendum. En het verdrag leek veel op de verworpen grondwet. Heeft “Den Haag” iets geleerd?

De associatie met Oekraïne is niet echt een gelukkig thema om de democratie binnen de EU eens even op te toetsen. Gaat het om het democratisch tekort binnen de EU, gaat het om het treiteren van Poetin, gaat het om levenskwaliteit van mensen in Oekraïne? In de aanloop naar het referendum zal iemand zich druk moeten maken over de informatie die de kiezer heeft bij het bepalen van zijn mening. Ook dat is tenslotte democratie.

Europa is gebouwd op de puinhopen van de tweede wereldoorlog. De winnaar van die strijd, Winston Churchill, hield twee redes van historische betekenis: in Fulton, over “een IJzeren Gordijn, dat is neergedaald over Europa”, in Zurich over “de verenigde staten van Europa”.

Churchill, 19 september 1946 in Zurich

“Ik ga nu iets zeggen dat u zal verbazen. De eerste stap in het herscheppen van de Europese familie moet een partnerschap tussen Frankrijk en Duitsland zijn.”

Dat was inderdaad verbazend: Europa was verwoest door de oorlog met het Derde Rijk, miljoenen mensen waren doelgericht vermoord, maar de oude bestrijder van Hitler roept op tot verzoening met Duitsland.

Wat is het geneesmiddel, voor de recente oorlog? “It is to re-create the European Family, or as much of it as we can, and provide it with a structure under which it can dwell in peace, in safety and in freedom. We must build a kind of United States of Europe.”(p.428) Duitsland moet beroofd worden van het vermogen een agressieve oorlog te voeren, maar dan is “a blessed act of oblivion” nodig. “We must all turn our backs upon the horrors of the past. We must look to the future.” (p. 430)

Hoe dat moet? “The first step is to form a Council of Europe. If at first all the states of Europe are not willing or able to join the Union, we must nevertheless proceed to assemble and combine those who will and those who can.” (p.430)

Churchill geeft een helderziende samenvatting van decennia van Europese integratie. Een jaar later, in een speech in Londen voegt hij er nog een zin over Duitsland aan toe:

”Instead of being a centre of poverty and a source of danger, the German people would be enabled to bring back prosperity in no small measure, not only to themselves but to the whole continent.” (p.440) Ook dit is een helderziende formule. Duitsland wilde opgaan in een Europees verband en was bereid de eerste viool van Frankrijk te aanvaarden.

Guy Verhofstadt

Tussen Churchill en Verhofstadt liggen ruim vijftig jaren. Het is een zevenmijlsstap naar een rebels Maidanplein waar Verhofstadt de menigte moed geeft om een corrupt bewind Janoekowitsj te verdrijven. Wil Oekraïne zich serieus op het westen richten? Net als op het Tahrirplein in Cairo, spreken de mensen over vrijheid en democratie. Is de boosheid van Poetin hen helder? Een paar dagen later wel, als de oproerpolitie het vuur opent en ruim honderd demonstranten omkomen.

Wat biedt Europa aan? Verhofstadt heeft er een boek over geschreven, “De ziekte van Europa”. Hij vindt de EU volstrekt vastgelopen, maar heeft een perspectief, de Verenigde Staten van Europa. Het voorbeeld is de VOC, die in 1602 de fusie tot stand bracht van de handelsvloten der zeven provinciën, een economische en politieke oplossing voor externe druk en concurrentie.

Verhofstadt heeft een overtuigend verhaal: de EU is een volslagen lappendeken van uitzonderingen, bijzondere regelingen per lidstaat. De besluitvorming, die eigenlijk altijd gericht is op unanimiteit is archaïsch, zo niet belachelijk. Hij ziet maar één goede oplossing: stroomlijnen van de organisatie, meerderheidsbesluitvorming, een scheiding van vol lidmaatschap en associatie.

Het doet denken aan het voorgevoel van Churchill: wie niet wil of kan, moet maar in de wachtkamer.

Mijn enige punt van kritiek zou zijn dat ik een helderder vertaling zou willen van het minder EU: het meer snap ik, het verbeteren van de werkwijze en organisatie ook, maar hoe regelen we, onder leiding van Frans Timmermans het minder Europa? Kan de stofzuigerbranche zelf niet regelen dat de vermogens tot 900 watt beperkt worden? Kan met attesten en certificaten niet geregeld worden dat auto’s minder vervuilen? Merkwaardig toch, dat de Amerikanen de Duitse producent van auto’s in hun blootje zetten. Dat had de EU toch moeten doen?

Poroshenko en Poetin

Op de pleinen roepen de revolterende menigten hun leuzen: die gaan over vrijheid, democratie en mensenrechten. In Egypte maakte het leger er iets anders van en Sisi zorgde voor rust, met de zegen van de V.S.. In Oekraïne is het beeld ingewikkelder: Poroshenko wil wel verder in de geest van Maidan, maar vindt in het oosten van zijn land Poetin op zijn pad.

De separatisten zijn vaak van Russische komaf, maar zij willen vooral bij Rusland horen, met de bestuurlijke werkwijze van Poetin daarbij. De Oekraïnse regering wordt voor fascistisch uitgekraamd. Dat lijkt bizar, maar wordt begrijpelijker door het gecompliceerde verleden. Het land werd door Stalin onderdrukt, totdat Hitler kwam bevrijden. Die bleken nog erger dan de communisten.

Maar voor de publieke sfeer kan invloed uit het westen simpel met het fascisme worden geassocieerd. In de omgeving van Donetsk krijgt die propagandastrijd een grimmig gezicht. Die historische lading speelt door in de referendumvraag: moet Oekraïne mee naar moderner tijden? Of is het aanvaardbaar dat Poetin zijn regeerstijl opnieuw uitbreidt over grensgebieden in zijn invloedssfeer?

Van wie is het referendum?

De referendumvraag is onhelder. Omdat er diverse manieren zijn om met die vraag om te gaan, is het referendum een vondeling, een kind zonder ouders. Gaat de regering vol vuur het associatieverdrag verdedigen? Mij lijkt dat niet. Gaat de EU dat doen? Bij gebrek aan een gezamenlijke buitenlandpolitiek van de EU, heb ik ook daar een hard hoofd in.

Zo komt het beeld op van de beweging achter de initiatiefnemers, vol anti-EU sentimenten, vol terechte en minder terechte kritiek op de Europese integratie, vol mensen die het systeem weer een lesje willen leren. Maar welk lesje? En wat heeft de moderne Oekraïne daar aan?

Winston Churchill’s Speeches, Never give in, London, 2007.

Guy Verhofstadt, De ziekte van Europa, 2015.