ACHTERGROND - Tegenwoordig wordt het kind opgevoed als jonge autonome consument die zijn eigen broek ophoudt. Dat hij daarvoor hard moet werken onder slechte omstandigheden nemen we met z’n allen zonder morren voor lief. Dat het kind zich sociaal verplicht voelt om luxe gadgets aan te schaffen, ook.
Fokke en Sukke besloten kortgeleden op de achterpagina van de NRC de Veiligheidsraad bijeen te roepen: ‘De Albert Heijn heeft kindvakkenvullers ingezet … in de supermarktoorlog’! Het zou zomaar een oproep kunnen zijn die gebaseerd is op ons boek over werkende kinderen in Nederland. Voor dit boek deden we onderzoek onder ongeveer 2600 leerlingen tussen de twaalf en vijftien jaar oud op vwo-, havo- en vmbo-scholen, met een ruime spreiding over het land. Wat wij ons niet realiseerden bij de opzet van het onderzoek en bij het verzamelen van het materiaal, bleek bij de analyse. Ongeveer 300.000 pubers van de circa 750.000 in die cohorte werkt voor geld. Het meest opmerkelijke van de gegevens is dat ongeveer een derde daarvan de wetgeving op kinderwerktijden en arbeidsvoorwaarden overtreedt. Formeel kan men dan ook concluderen dat Nederland om en nabij de 100.000 kindarbeiders heeft.
Joop van de Ende werkte ook als kind en kijk eens hoe ver die het heeft geschopt
Over zo’n overtreding van de wetgeving moet men zich zorgen maken, want die wetten zijn niet zonder reden tot stand gekomen. Deze wetgeving is, volgens de Conventies van de internationale arbeidsorganisatie ILO, toepasbaar in de hele wereld. Nederland staat graag bovenaan met het wijzende vingertje als elders in de wereld ‘kinderarbeid’ wordt gesignaleerd. In India zijn fabrieken ten onder gegaan aan Nederlandse acties. Maar de algemene concensus in eigen land is dat de klussende puber bij onze cultuur past en dat de pubers er vooral positieve ervaringen door krijgen: ze leren met geld omgaan, ze leren wat werken is, ze leren er wat van voor later en ze doen het helemaal vrijwillig. Dus: ook al worden wetten overtreden, de bestaande praktijk is alleen maar toe te juichen.
Dat was ook de reactie van een aantal journalisten toen het boek uitkwam. Het meest frappante voorbeeld was het RTL 4 Nieuws. Na een interview met mij en met schoolgaande kinderen die de resultaten van het onderzoek onderschreven, zei de presentator van dienst dat men aan zulk een wetenschappelijk rapport geen geloof moest hechten. Hij en mensen als Joop van den Ende hadden als kind gewerkt en, kijk eens hoe ver zij het geschopt hadden. Dus: het is alleen maar goed als kinderen werken.
Een gemiste kans. Ook al zou men veel ‘kinderarbeid’ kunnen gedogen, zoals men een kleine snelheidsoverschrijding zou kunnen gedogen, het gedogen is niet langer aan de orde als we vaststellen dat ongeveer een derde van de kindarbeiders, dus 30.000 tot 40.000 kinderen, dusdanig lang of zwaar of gevaarlijk werk doet, dat gewag kan worden gemaakt van ‘ergste vormen van kinderarbeid’ (volgens de ILO conventie 182).
Zonder de nieuwste smartphone voelt het kind zich een loser
Wat vooral als opzienbarend naar boven kwam was het verplichte karakter van het werk. Enerzijds stelden we vast dat die mooie karaktervormende eigenschappen die wij volwassenen toedichten aan werk van pubers, door de kinderen zelf niet zo ervaren worden. Zij doen het eigenlijk alleen maar om het geld. Dat werken voor geld heeft weinig met armoede te maken. Integendeel: kinderen uit arme gezinnen (inclusief allochtone gezinnen) werken veel minder dan kinderen uit de beter gefortuneerde milieus. De noodzaak om te werken heeft te maken met tertiaire levensbehoeften, diensten en spullen dus die men als luxe kan beschouwen maar die in de leefwereld van het kind en op het welvaartsniveau dat het gewend is, noodzakelijk zijn. Dat geld is nodig om de zo noodzakelijke gadgets te kopen en vooral ook de moderne electronica zoals de nieuwste mobiele telefoons en iPads.
Zonder het bezit van die parafernalia voelt het kind zich als een loser, voelt het zich uitgesloten. Dat is zo ongeveer het ergste wat een kind kan overkomen. En dus is men verplicht te gaan werken voor die nieuwste smartphone, en te blijven werken want dat abonnement dient maandelijks te worden betaald. En dus neemt men allerlei baantjes aan die nauwelijks iets opleveren (we zagen diverse gevallen van minder dan twee euro per uur), die te zwaar zijn, die weinig respect verdienen en die conflicteren met de verplichtingen op school.
Met het verdiende geld kunnen ze participeren als autonoom consument. Dit is een belangrijke conclusie: kinderen worden door abonnementen en door de verlokkingen van de markt min of meer verplicht te werken. Met het geld kunnen ze participeren als autonoom consument. Dit is dus niet langer een vakantiebaantje om wat extra’s te verdienen, maar een reguliere opgave. Het kind wordt opgevoed als jonge (autonome) consument dat zijn eigen broek ophoudt. Het bedrijfsleven speelt daar volop op in.
Trendbreuk in kinderschap: consumptiedwang vervangt waarden en normen
Dit beeld bevestigt de ontwikkeling van een nieuw kinderschap: niet langer het kind dat door volwassenen via adolescentie begeleid wordt naar de volwassenheid, maar het kind dat als autonome consument wordt aangesproken. Het moderne kinderschap lijkt een duidelijke trendbreuk te zijn. Het sluit aan bij de neo-liberalisering van de samenleving. De tradionele cultuurvormers (zoals waarden en normen en gezaghebbende opvoeders) maken plaats voor consumptiedwang. De consumptiedruk is een belangrijke regulerende macht geworden, zeker ook voor kinderen.
De trendbreuk wordt met een positief sausje overgoten. Participatie en ‘agency’ zijn hierbij sleutelwoorden. Zij suggereren vrijheid, autonomie, jonge volwassenheid. Maar er bestaat te weinig aandacht voor de keerzijde van de medaille: de kwetsbaarheid en het consumentisme. Hiernaar zou meer onderzoek gedaan moeten worden. In de Verenigde Staten en Engeland, waar dit proces al langer gaande is, zijn in dit verband enkele interessante studies verschenen waarvan de titels voor zich spreken: Corporate Culture’s War on Children, Born to Buy en The Material Child.
Dat in Nederland kinderarbeid voorkomt is, wat ons betreft, niet langer het punt van discussie. De mogelijke effecten op de kinderen zijn in kaart gebracht, maar niet duidelijk is op welke schaal die effecten zich voordoen. Dat kan verder onderzocht worden, liefst in combinate met de meer prangende vraag: wat zijn de consequenties van de ontwikkeling van kinderen en pubers tot autonome consumenten en hun gerichtheid op consumptie als leidend principe?
Kristoffel Lieten is emeritus hoogleraar Kinderarbeid aan de UvA. Samen met Sarah de Vos schreef hij het onlangs verschenen boek ‘Pubers aan het werk in Nederland. De kwetsbaarheid van de jonge consument’, Den Haag: Boom Lemma Uitgevers, 2103. De Vos studeerde antropologie en kinderrechten en werkt nu bij Meldpunt Kinderporno.
Dit artikel verscheen eerder op Sociale Vraagstukken.
Reacties (29)
@0: “En dus neemt men allerlei baantjes aan die nauwelijks iets opleveren (we zagen diverse gevallen van minder dan twee euro per uur).”
Is dat dan geoorloofd? Je kan daar makkelijk een einde aan maken door de betaling van het minimumloon verplicht te stellen en een werkgever die aangegeven/betrapt wordt tot nabetaling te verplichten en daar bovenop nog een boete.
+1 voor het fixen van de titel.
Wat mij opvalt is dat
“kinderen uit arme gezinnen (inclusief allochtone gezinnen) werken veel minder dan kinderen uit de beter gefortuneerde milieus. De noodzaak om te werken heeft te maken met tertiaire levensbehoeften, diensten en spullen dus die men als luxe kan beschouwen maar die in de leefwereld van het kind en op het welvaartsniveau dat het gewend is, noodzakelijk zijn”.
Vooral die tweede zin is vreemd. Juist in Sociaal lagere gezinnen is er een alomvertegenwoordiging van merken en gadgets. De laatste kleding en de nieuwste mobieltjes zijn noodzakelijk om je positie in de groep te handhaven. Kinderen uit hogere sociale milieu’s (hoger als in milieu’s waarin meer wordt verdiend!) zijn daar minder aan gehecht. Wellicht dat het werken de waarde laat zien van de spullen en kleding en vooral de moeite die dit kost van jezelf of je ouders.
Rest mij te zeggen dat arbeid door kinderen beperkt moet worden tot enkele uren per week, waarvoor dan wel het minimum loon moet worden betaald. Gelijke monniken, gelijke kappen.
@3: Wordt inkomen van inwonende kinderen niet gewoon van je bijstand afgetrokken? Dat maakt werken voor die kinderen een redelijk zinloze exercitie dan. Ik ga er eens induiken.
@0: “consumptiedruk is een belangrijke regulerende macht”
Hoe dachten de schrijvers tot een tegenmacht te komen.
Het blijft bij deze waarneming als onvermijdelijk natuurverschijnsel
@3: “Juist in Sociaal lagere gezinnen is er een alomvertegenwoordiging van merken en gadgets. De laatste kleding en de nieuwste mobieltjes zijn noodzakelijk om je positie in de groep te handhaven. Kinderen uit hogere sociale milieu’s (hoger als in milieu’s waarin meer wordt verdiend!) zijn daar minder aan gehecht.” uhhh waar baseer je dit op? Volgens mij geldt het gewoon voor alle kids uit alle rangen en standen dat ze dit soort tertiaire meuk moeten hebben om zich zelf staande te houden in de jungle vanhet schoolplein. (Kleine groep bewust gekozen oustsiders daargelaten)
@1: Ooit gehoord van minimumJEUGDloon? Dat is E2.56 per uur (bruto, maar er zal wel niet veel belasting over betaald hoeven worden) voor een 15-jarige. Ter vergelijking voor een volwassene (23+) geldt E8.53 per uur. (Overigens mag minder dan 2 euro per uur dus inderdaad niet, maar veel verschilt het ook niet.)
Geen wonder dat supermarkten liever een 15 jarige in dienst nemen, dan een volwassene. Het zou een idee zijn om het minimumjeugdloon gelijk te trekken met het normale minimumloon. Dan zullen o.a. supermarktprijzen omhoog moeten, maar anderzijds zijn er dan meer banen voor volwassenen die een gezin moeten onderhouden, en krijgen de kinderen die werken normaal betaald. En laten we eerlijk zijn: Vinden we het daadwerkelijk goed als supermarktprijzen laag gehouden kunnen worden met behulp van kinderarbeid?
@5 De tegenmacht heet opvoeding en goed onderwijs. Helaas is daar een gebrek aan.
En dat allemaal door die babyboomers die een beetje de opa en oma lopen uit te hangen van het kroost van hun recursieve opvoedings-faalnixers.
Eerst ervoor zorgen dat het halen van hoge cijfers zo’n beetje het belangrijkste is voor een kind en dan verbaast zijn als ze deze attitude zich eigen maken.
@6: Ik baseer dit op de scholen waar mijn kinderen op zitten, en de verhalen uit mijn vriendenkring. Ik geef toe, geen wetenschappelijk onderzoek.
@7: Nee, wist ik niet, maar daar moet dan inderdaad dringend iets aan gedaan worden. Dit lijkt verdacht veel op het faciliteren van kinderarbeid inderdaad.
Schandalig, dan maar hogere prijzen betalen.
Geef nou eens een voorbeeld van die kinderarbeid? Wat doen die kinderen dan? Wat is dat zware en gevaarlijke werk dat ze doen?
Kinderarbeid is schadelijk omdat de kinderen dan niet naar school kunnen en zich niet spelenderwijs kunnen ontwikkelen. Maar kinderen die bijverdienen in een supermarkt kunnen dat allemaal wel omdat dat slechts een erbijtje is.
@14
Als de gadgets die ermee gekocht worden, gezien worden als noodzakelijk in het sociale verkeer, dan is er toch iets goed mis!
@3: Ook ik vind vreemd dat kinderen uit arme gezinnen minder zouden hechten aan merkartikelen.
Ik las eens dat voor een dakloze jongere de kleding het belangrijkst is, want anders ziet iedereen dat hij/zij dakloos is.
Een verschil is natuurlijk wel dat de kinderen uit echt rijke gezinnen alle electronische spullen gewoon cadeau krijgen.
@13: O, het moet ook nog eens zwaar en gevaarlijke werk zijn dat ze doen, voordat je het kinderarbeid mag noemen?
Ik heb veel gereisd en daarbij veel kinderarbeid geconstateerd, maar meestal was het niet zwaar en gevaarlijk. Vaak was het er zelfs “gewoon” op gericht om uiteindelijk het leven “over te nemen” dat de ouders ook leven.
Inhumaan was dat ook niet, maar het is wel kinderarbeid en het werkt duidelijk remmend op de persoonlijke ontwikkeling en de maatschappelijke vooruitgang.
Van klussen in een supermarkt voor een grijpstuiver wordt je nou ook niet echt beter en persoonlijke ontwikkeling is met zekerheid niet de achterliggende gedachte. Het gaat gewoon heel plat om de uitbuiting van goedkope arbeidskrachten.
Iedereen die dat goedpraat heeft een enorm bord voor de kop.
@17: directe quote uit het artikel:
“het gedogen is niet langer aan de orde als we vaststellen dat ongeveer een derde van de kindarbeiders, dus 30.000 tot 40.000 kinderen, dusdanig lang of zwaar of gevaarlijk werk doet, dat gewag kan worden gemaakt van ‘ergste vormen van kinderarbeid’ ”
Mijn vraag is dan dus: welk soort werk is dat dan? Of blijven we alleen goochelen met cijfers zonder concrete feiten?
Ik zit helemaal niets goed te praten of te bagatelliseren, maar ik wil concrete real life voorbeelden. Als kinderarbeid op een dermate grote schaal bestaat, moeten die toch bekend zijn.
@18: “Kristoffel Lieten is emeritus hoogleraar Kinderarbeid aan de UvA. Samen met Sarah de Vos schreef hij het onlangs verschenen boek ‘Pubers aan het werk in Nederland. De kwetsbaarheid van de jonge consument’, Den Haag: Boom Lemma Uitgevers, 2103”
Misschien dat je daar het antwoord vindt? De beste man kan natuurlijk moeilijk zijn hele boek hier publiceren.
@1: Waarom krijgt dit zoveel minnetjes, hij heeft gelijk. Pak het loon aan en je zult zien dat werkgevers ook oudere groepen aanneemt.
@20: Ik heb een vaste dom-rechtse fanclub.
Ik schrik er van dat dit door een hoogleraar geschreven. Het is dan wel weer te verwachten dat dezen lieden op de UVA zitten.
De definitie van kinderarbied is niet de mijne. Ik kan het in elkaar naaien van Ikea tshirts in slechte omstandigheden in Bangladesh om brood op de plank, niet rijmen met vakkenvullen bij de A.H. voor je nieuwste playstation spelletje.
Dat er groepsdruk is snapt iedereen, of werken voor je geld daarmee een verplichtend karakter krijgt ben ik natuurlijk niet eens.
Referenties naar neoliberalisme e.d. lach ik als echte vvd’er weg. dat is echt een term die alleen extreemlinkse mensen gebruiken (zoals de UVA hoogleraren) en niet door mensen die echt proberen te duiden.
Een hogere minimumloon of totaal weglaten van minimumloon is een oplossing zoals andycap zegt.
Dat consumentisme in de puberleeftijd is doorgeslagen. Zeker eens. Maar dat heeft weer niets met kinderarbeid te maken. Hoewel ook dit van alle tijden is.
@13: Werken in de supermarkt (en daar kom je nogal veel jeugdige werkers tegen) is best zwaar en onveilig. Je ziet het jongste kroost vaak vakken vullen (want aan de kassa mogen ze blijkbaar nog niet zitten), waarbij voor de bovenste schappen altijd gebruik wordt gemaakt van ad hoc constructies om op te staan, zwaar en boven het hoofd getild wordt, of juist (voor de onderste schappen) in gebukte/gebogen houding. Allemaal niet bevorderlijk voor mensen die nog in de groei zijn. Bovendien heb ik een sterk vermoeden dat de filiaalhouders de jeugdigen te veel (en onder andere late) uren laten maken. Ik hoor vaker van medewerkers die (naar mijn schatting) rond de twintig zijn dat ze klagen omdat ze steeds minder uren krijgen (te duur aan het worden zijn?) en dat ze daarom op zoek gaan naar ander werk en meer zekere inkomsten.
@22: “De definitie van kinderarbied is niet de mijne.”
Dat verbaasd me niets van een “echte vvd’er”. Alleen is het niet zo dat de VVD de wereld haar definities kan opleggen en dat de rest van de wereld het wel “kinderarbeid” noemt als ze op die leeftijd met kratten lopen te sjouwen en erger.
Lekker met brugklasvriendjes ’s ochtends vroeg fietsen naar de aarbeienvelden, dagje plukken in de buitenlucht, lol maken en nog geld krijgen ook. Of wat later met ijspegels aan de neus kranten bezorgen (vroeger, toen er nog échte winters waren). Om het jaren later in een klap uit te geven aan een mooie hifi-set. Tot verbijstering van z’n vader.
*denkt met weemoed terug aan zijn kinderarbeidjaren*
Juist de liberalen hebben dwang en kinderarbeid als 1 van de eersten aangepakt. Dus Andy cap je roept maar wat, zoals zo vaak.
Waar ik als liberaal niet voor ben is alle verantwoordelijk bij mensen wegtrekken waardoor er geen eigen wil meer aan te pas hoeft te komen en men altijd lekker kan liggen in de schoot van de beter wetende overheid.
@26: Dat jullie voorouders een stuk verstandiger waren laat hoogstens zien hoe ver jij afgezakt bent.
@27 Ik denk dat je even vergeten was dat VVD’ers zichzelf liberaal noemen, terwijl er genoeg aspecten in hun opvattingen zijn die die benaming onwaardig zijn. Ook denk ik dat #26 vergeet dat liberalen al lang niet meer de progressieven zijn waar Samuel van Houten toegerekend mag worden.
@28: Nee, dat was ik niet vergeten, maar -om helemaal eerlijk te zijn- ik was wel stomverbaasd toen ik opeens dat Kinderwetje van Van Houten tegenkwam.
Mijn vader stemde in de vijftiger jaren nog op de VVD, maar met de komst van Wiegel (de eerste echte VVD-populist) was dat ook voorbij. Ongelooflijk, wat is die partij afgezakt sinds de tweede wereldoorlog.