De Nederlandse opvang van asielzoekers wordt door een sober uitgangspunt overheerst. Dat heeft grote gevolgen voor het leven van asielzoekers, tijdens maar ook na hun opvangperiode. Dat moet anders kunnen, zeker nu we een ander kabinet gaan krijgen, stellen onderzoekers Floor ten Holder en Halleh Ghorashi (VU) in deze gastbijdrage.
Het Nederlandse asielbeleid zou ‘sober doch humaan’ (moeten) zijn. De drang tot beheersing en controle is echter zo dominant geworden, dat de humane benadering in de knel is geraakt. Mensen leven soms jarenlang in afwachting in asielzoekerscentra (azc’s), zonder enig perspectief. Zo’n situatie is desastreus voor het zelfbeeld en welbevinden van asielzoekers. Het bepaalt zo niet alleen hun heden, maar ook hun toekomst, in Nederland of elders.
Kan dat ook anders? Hoe ervaren asielzoekers zelf hun verblijf in de azc’s? Welke strategieën volgen zij, om positief in het leven te blijven staan? Welke mogelijkheden zijn er binnen de huidige situatie om de veerkracht van asielzoekers te ondersteunen?
Deze vragen stonden centraal in een onderzoek dat werd uitgevoerd in opdracht van de Werkelijkheid.[i] Bewoners en oud-bewoners van azc’s werd naar hun belevingen en ervaringen gevraagd. Op basis van deze verhalen, schetst het onderzoeksrapport Kleine stappen van grote betekenis: een nieuw perspectief op humane opvang van asielzoekerseen andere kijk op een menselijke opvang. Het rapport geeft aan hoe we ervoor kunnen zorgen dat mensen hun veerkracht behouden.
Uit interviews met asielzoekers komt naar voren, dat ze in het begin van hun verblijf zeer positief zijn over de nieuwe kans die ze in hun leven hebben gekregen. De vrijheid van de Nederlandse context geeft ze vleugels. Tegelijkertijd zijn zij zich zeer bewust van de beperkingen en het feit dat ze moeten wachten. Het humane uitgangspunt van het opvangbeleid zou een basis moeten kunnen bieden om deze optimistische start en de aanwezige veerkracht van asielzoekers in stand te houden. Helaas blijkt dat de soberheid van de opvang, de strikte uitgangspunten van de politiek en de enorme bureaucratie het bijna onmogelijk te maken voor asielzoekers om hun aanvankelijk positieve instelling te behouden.
Formeel gezien zijn er genoeg mogelijkheden en is er ruimte om het anders te doen: men kan onbetaald werk doen en Nederlands leren. Ook is het in beperkte mate mogelijk betaald werk te verrichten of een opleiding te starten. In de praktijk blijkt echter dat deze mogelijkheden niet duidelijk zijn voor bewoners van azc’s en maar incidenteel worden benut.
Toekomstperspectief is cruciaal
In het leven van vluchtelingen kan de pijn van het verleden niet worden uitgewist. Het benutten van nieuwe kansen kan echter de mogelijkheid bieden om het verleden een plek te geven in iemands levensverhaal, zonder dat dit het hele leven hoeft te overheersen. De kunst is de verstoorde balans tussen het negatieve en het positieve in het leven te herstellen. Doordat het leven in een azc het verleden juist overheersend maakt, voelen mensen zich vaak gevangen. Zij zijn niet letterlijk opgesloten binnen het centrum, maar het leven in het centrum maakt ze gevangene van hun verleden. Om uit dit gevoel van gevangenschap te stappen, zijn een betekenisvol heden en een toekomstperspectief cruciaal. Dat helpt asielzoekers om hun veerkracht, een positief zelfbeeld en zelfvertrouwen te behouden. Anders wordt de impact van hun zware verleden ondraagbaar. Iets wat de rest van hun leven in negatieve zin kan bepalen.
Begin met kleine stappen
Een humaner beleid begint met kleine stappen die van grote betekenis kunnen zijn:
1) Benader asielzoekers vanuit de veelzijdigheid van hun identiteit. Spreek ze aan als vader, moeder, timmerman of ingenieur. Doe een beroep op hun talenten die van betekenis kunnen zijn voor hun leefomgeving. Nu worden zij vooral aangesproken op één aspect van hun identiteit, namelijk als asielzoeker met een negatieve beladenheid van ‘non-status’.
2) Faciliteer het ontstaan van sociale verbindingen. Contacten zorgen voor steun, afleiding en kunnen nieuwe mogelijkheden zichtbaar maken. Contact via internet met familie en vrienden zorgt voor gemoedsrust in tijden van onzekerheid. Contact met de mensen buiten azc’s, zorgt voor verbindingen waarin nieuwsgierigheid centraal staat. Asielzoekers willen graag de verhalen van hun nieuwe land horen en veel Nederlanders zijn nieuwsgierig naar de verhalen van asielzoekers uit hun verleden. Nieuwsgierigheid kan een bron van verbinding zijn die asielzoekers de kans geeft de positieve kant van hun verhalen uit hun verleden te delen waardoor de negatieve focus in hun verhaal (die cruciaal is bij hun asielaanvraag) verzacht wordt.
3) Benut de mogelijkheden voor een zinvolle dagbesteding. Bewoners willen zich graag nuttig maken, ze willen iets betekenen voor hun omgeving en eigenaar zijn over hun dagelijks leven. Ze willen de taal leren, onderwijs volgen en (on)betaald werk verrichten. Door een zinvolle tijdsbesteding kunnen de asielzoekers hun eigenwaarde behouden en krijgen ze de kans om de wanhopige momenten te verzachten door met iets positiefs bezig te zijn. Een kleine stap in de goede richting zou al kunnen zijn dat het onderhoud en inrichting van de azc’s, dat nu centraal georganiseerd wordt, lokaal geregeld gaat worden met de hulp van bewoners.
Naar een humaner beleid
De humane benadering in de opvang zou ruimte moeten maken voor datgene wat veerkracht onder bewoners versterkt. Dat vraagt mensen te zien in hun volle potentie en niet alleen als ´onderdeel van hun asielprocedure´.
De verbetering van de huidige situatie begint met het benutten van de mogelijkheden die er zijn, maar die nu niet op adequate wijze in praktijk gebracht worden. Het inzichtelijk en concreet maken van de mogelijkheden die binnen het beleid bestaan, maar ook het faciliteren van samenwerking met maatschappelijke partners (taal en onderwijs, werkgevers, buurtorganisaties en verenigingen, geëngageerde burgers) die zich betrokken voelen bij het lot van asielzoekers zouden al kleine stappen van grote betekenis kunnen zijn.
Alleen zo kan de humane ambitie van het beleid een reële kans krijgen. Vooral in het huidige politieke en maatschappelijke klimaat in Nederland is het van cruciaal belang om de humane kant van het beleid te bewaken zodat het niet overschaduwd raakt door de soberheid en de striktheid die de politiek wil uitstralen.
Dit onderzoek hoopt een stimulans te zijn voor een positieve benadering. Dus niet bij voorbaat denken aan wat er niet kan, maar juist focussen op de originele en creatieve wijzen waarin diverse maatschappelijke actoren de humane ambitie van het beleid kunnen bewaken en versterken. Dan pas kunnen asielzoekers genoeg hoop, perspectief en zelfvertrouwen houden om een betekenisvol leven waar dan ook vorm te kunnen geven. Dit betekent werken aan een opvang die zowel de asielzoekers als de samenleving in zijn geheel op den duur meer winst oplevert.
Floor ten Holder is junior onderzoeker en docent aan de afdeling Organisatiewetenschappen van de Vrije Universiteit Amsterdam.
Halleh Ghorashi is bijzonder hoogleraar management van diversiteit en integratie aan de afdeling Sociologie van de Vrije Universiteit Amsterdam.
Het onderzoeksrapport Kleine stappen van grote betekenis: een nieuw perspectief op humane opvang van asielzoekers is te downloaden op:http://www.werkelijkheid.com/images/uploads/Onderzoek_.pdf.
[i]De Werkelijkheid is een project van Stichting de Vrolijkheid, VluchtelingenWerk Nederland en Stichting voor Vluchteling-Studenten UAF, en wordt mogelijk gemaakt door de Nationale Postcode Loterij. Het onderzoek is uitgevoerd door Floor ten Holder (MSc) en Marije de Boer (BSc) onder begeleiding van Prof. dr. Halleh Ghorashi aan de VU.