Hulp aan Afrikaanse homo’s werkt averechts

Het is geen pretje om in Kenia homo of lesbo te zijn. Zeven jaar celstraf hangt je boven het hoofd. En veertien jaar cel als de politie je op heterdaad betrapt. Homoseksualiteit is tegen de wet, on-Bijbels en on-Afrikaans, vinden ze. Daarom gaat er ook ontwikkelingsgeld naar homo-emancipatie in Kenia. Maar de westerse bemoeienis blijkt in de praktijk veel kapot te maken, zo ondervond Marc van der Giessen.

Ik was tijdens mijn verblijf in Kenia van 2005 tot 2011 onderdeel van een maatschappij waar homohaat normaal is. Ik zag de urgentie van HIV preventie onder homoseksuelen. Er waren klachten dat homo’s geen advocaat kregen wanneer zij door politie gearresteerd werden. Vaak maakte ik mee dat homo’s geen toegang kregen tot gezondheidszorg. Ruim 60 procent van de jongens gaf toe aan ‘ruil seks’ te doen en 30 procent liet zich betalen voor seks. Naar schatting was 40 procent van de homoseksuelen HIV positief. Hoog tijd dus voor een stevig emancipatie-offensief.

Zes jaar lang heb ik in ontkenning gewoond en gewerkt in Kenia. Er stond te veel op het spel. Totdat een groep homojongens mij benaderde om alsjeblieft te solliciteren als directeur van HIV preventieprogramma. ‘De hetero’s snappen ons niet’, zo luidde hun klacht. ‘Wij steken ons nek wel uit, help ons om onze rechten af te kunnen dwingen’. De baan heb ik voor bepaalde tijd aanvaard en een geschikte Keniaan klaargestoomd om het van me over te nemen.

In Kenia werd ik een publieke homo en dat werd me niet in dank afgenomen. Ik moest extra beveiliging in huis en kantoor hebben, doodsbedreigingen waren dagelijkse kost. Politie, immigratiedienst en ondernemers intimideerden mij. Enkele hetero Kenianen dankten mij voor mijn moed. Voor de goede orde: de Kenianen die openlijk homo zijn, zijn natuurlijk de echte helden.

Vogelvrij

De keuze om in het openbaar voor je seksuele voorkeur uit te komen ligt lastig in Kenia. Je bent een schande voor je familie, buurt en etniciteit. Politici, opinieleiders en geestelijk leiders waarschuwen voor de vreselijke teloorgang van Afrika door deze Westerse ziekte. Je bent vogelvrij en aan je lot overgelaten als je zegt dat je homo bent. En toch kiezen elke dag opnieuw Kenianen om uit de kast te komen. Niemand kan dat meer stoppen.

Na 25 jaar HIV preventie verspreidt het virus zich nog steeds. Seksualiteit laat zich niet leiden door logisch denken. De HIV preventie voor homoseksuelen boog ik om tot seks-educatie, grotendeels met de rolmodellen uit de doelgroep. Seks staat niet gelijk aan Aids. Het begon met simpele leuke lessen geven hoe je veilig vrijt. Hoe je condooms ter sprake brengt. Hoe alcoholgebruik invloed heeft op veilig vrijen. Wat de waarde van een liefdesrelatie of monogamie is.

Ik gaf samen met veelal de seropositieve homo-deelnemers, veelal onder een andere noemer, seksles in gevangenissen, onder straatjongens, op jongenskostscholen, jongens die in de prostitutie werken en jongens die uitgaan in kroegen. Ik leerde dat de Westerse visie op seksualiteit wel waarde heeft, maar dat deze door de groepsnormen en ervaringswereld van de Kenianen niet goed kon worden overgedragen.

Seks als macht

Wij leren in het Westen dat seksualiteit een uitdrukking is van affectie. Wanneer je in een gelijkwaardige relatie bent, en er is wederzijdse toestemming, kan seks een prachtige uitdrukking zijn van intimiteit. 97 procent van de volwassenen weet hoe je HIV krijgt en kan voorkomen. Dus, waarom zouden we nog geld in HIV-educatie stoppen?

In groepsgesprekken ontdekte ik dat onveilig vrijen bij homoseksuelen vooral te doen had met slechte onderhandelingsvaardigheden bij ruilseks, een laag zelfbeeld en excessief alcoholgebruik. Het werd mij steeds duidelijker dat seks een manifestatie is van macht.

De straatjongens betalen met receptieve seks om groepsbescherming te genieten. Je wordt overigens ook gestraft met seks. Hetzelfde geldt voor ongeveer 30 procent van de homoseksuelen die woont in de gevangenis of op kostscholen. De geldeenheid is passieve seks aanbieden om medicijnen, fruit of veiligheid te krijgen.

Op school laten leerlingen zich penetreren door leerkrachten voor een goed cijfer of door oudere studenten voor extra eten of minder corvee. De huisbaas geeft uitstel van betaling door seksuele handelingen te onderhandelen, de manager van een bedrijf heeft ook fysiek de beschikking tot zijn personeel. Het is doorspekt in de cultuur. En dan landt de boodschap van seks als uitdrukking van intimiteit niet.

Transactie

De Westerse normatieve opvattingen verblindde mij om twee dingen te zien. Ten eerste dat het Westerse concept van homoseksualiteit rigide is. Je bent homo of hetero. Dat lag anders bij de Afrikanen die ik sprak. Jongens hebben een meer dynamische seksualiteit dan wij leren. Veel homo’s hebben kinderen bij vrouwen omdat vaderschap cultureel belangrijker is dan een waarachtig liefdesrelatie. Je kunt homohatelijke opmerkingen maken en tegelijk toch homoseksuele contacten hebben.

Ten tweede – en dat schokte mij sterk – staat ongelijkwaardigheid in seksualiteit in het Westen gelijk aan misbruik. Maar precies hierin ligt een groot inzicht. Het denken in termen van dader en slachtoffer, verhult hoe de Kenianen seksualiteit gelijkwaardig maken door er iets tegenover te stellen. Seks, zowel voor homo’s als voor hetero’s, is een transactie, een slimme manier om iets te krijgen wat je graag wilt. Gelijkwaardigheid komt wanneer je er geld of nieuwe kleren voor krijgt, je schoolgeld betaald wordt, met invloedrijke mensen in contact komt. Het ‘slachtoffer’ gebruikt de ‘dader’ waardoor zij gelijkwaardigheid ervaren.

Tot mijn blijdschap werd Obama in 2008 president van de Verenigde Staten. Barack Obama heeft Keniaans bloed, hij wordt daarom in Kenia gezien als een Luo, de bevolkingsgroep die in West-Kenia woont. Obama wil in de HIV preventie meer aandacht geven aan hoge risico groepen. Internationale vrachtwagenchauffeurs, prostituees en homo’s. Er werden miljoenen dollars gereserveerd voor deze groepen.

Hoewel de Keniaanse overheid aangaf dat homoseksualiteit niet bestaat onder Kenianen, namen ze het geld toch aan. De organisaties die zich zogenaamd bekommerden om homoseksuelen, kwamen als paddenstoelen uit de grond. Natuurlijk herhaalde de geschiedenis zich, wat ook in jaren negentig gebeurde bij de HIV epidemie. Mensen claimden dat ze seropositief waren om in aanmerking te komen voor subsidies, terwijl ze dit niet waren. Jongens meldden nu dat ze homo zijn, maar zijn het niet. Er ontstond onrust en onveiligheid voor de daadwerkelijke homo’s die uit de kast kwamen. Ontwikkelingssamenwerking leert helaas te weinig van zijn fouten.

Geld corrumpeert

Amerikaans donorgeld gaat gepaard met aantallen benaderde cliënten; maximaal rendement. Er kwam concurrentie. Ik verloor drie keer een aanbesteding omdat andere organisaties honderden homo’s claimden te kennen. Aperte leugens. Pijnlijk, zeker omdat zij de door mij getrainde peer educators omkochten of de donor. Ook ik ging langs bij deze bijeenkomsten, waar tientallen jongens voor de zitpenningen kwamen. Een dagloon betaald voor een uur vergaderen. Logisch dat er velen kwamen opdraven. Geld laat je niet liggen als je niets hebt. Snelle resultaten en hoge aantallen dwingen organisaties om te liegen. De donoren doen alsof ze niets zien, zij hebben hun overheden eenmaal te plezieren.

Homoseksualiteit stond gelijk aan een probleem hebben. En zo gedroegen de jonge mannen en vrouwen in ons programma zich ook. Er werd geklaagd door de leden van mijn organisatie. Ik gaf geen zitpenningen of vervoerskosten. Ik moest toch begrijpen dat zij hier recht op hadden. Zelfs de basisartsen die bij me werkten wilden geld geven aan de patiënten omdat ze bij andere organisaties ook geld gaven. De omgekeerde wereld. Geld maakt meer kapot dan je lief is.

Homokerk

Op de dag tegen homofobie werd de aartsbisschop van Kisumu, tevens voorzitter van de Keniaanse Vrede en Gerechtigheidsbeweging, op de radio om commentaar gevraagd. Wat vond hij ervan dat een lesbisch stel in elkaar was geslagen? De aartsbisschop zei te begrijpen dat deze jongens het belang van de cultuur beschermen. Homoseksualiteit is immers on-Bijbels en on-Afrikaans.
Er heerste verslagenheid bij de jongens. Er werd impliciet goedkeuring gegeven om homo’s in elkaar te slaan. Een van de jongenshoeren wilde – tot groot vermaak van iedereen – de bisschop vertellen hoeveel priesters van zijn diensten gebruik maken.

Die zondag erna besloten wij het kantoor te openen en onze eigen kerk te beginnen. Elke lesbische, gay en transgender christen werd gevraagd om te komen bidden. Niet omdat we een probleem hebben, maar omdat we willen vieren dat we Gods evenbeeld zijn. De verhalen uit het evangelie bleken aan te sluiten bij het verlangen van een andere maatschappij, waar iedereen gerespecteerd wordt. Er kwamen twintig mensen, en vanaf die tijd zijn er wekelijks vieringen geweest waar tussen de twintig en 35 mensen kwamen. Vanwege de peptalks en misschien omdat ze hoopten een nieuwe scharrel tegen te komen.

Het evangelie geeft aanknopingspunten voor mensen in verdrukking. Zo ook voor homo’s en lesbo’s in Kenia. Waar mensen opstaan tegen onrecht is het Pasen. Waar mensen elkaar aanmoedigen om niet ondergronds maar ferm te staan tegen alle haat, is er Opstanding. Ik wil twee voorbeelden noemen hoe praktisch het evangelie wordt vertaald.

Zout der aarde? Eten zonder zout is smaakloos, een maatschappij zonder homo’s is kleurloos. Kijk eens wie er theater spelen, wie in de modewereld werken, wie in hair & beauty werken. Homo’s. Dus homo’s zijn de smaakmakers van de maatschappij. Deze gedachte werd uitgewerkt en als een bemoediging ervaren: ‘Weet je, jij bent het zout der aarde. Wij geven smaak aan de maatschappij’.
Petrus, gooi je net aan de andere kant, zegt Jezus. Een van de deelnemers zegt hierop: ‘We moeten ophouden erkenning te willen krijgen van onze familie en de maatschappij. Jezus vraagt ons te stoppen met vissen naar erkenning. Laten we ons net uitgooien naar de andere kant, we moeten maar beginnen met onszelf te accepteren’.

Leugens

De vieringen worden geleid door een liturgiegroep. Die bereidt de viering voor, maar de preek doen ze met elkaar. De Paaskaars en kaarsen voor de voorbede werden aangeboden door de katholieke missionarissen. Deze vieringen zijn niet probleem georiënteerd, zij bieden een forum om elkaar aan te spreken en aan te moedigen. Dit sluit haarfijn aan bij de religieus gevoelige jongens. Het blijkt een ego-booster te zijn en de enige activiteit waar niemand geld voor vraagt.

De homokerk als activiteit rapporteerde ik niet aan onze donor. Ik wist dat religieuze vieringen niet gefinancierd mogen worden. Ik deed alsof het een support groep was waar ook werd gebeden in plaats van een gebedsviering waar deelnemers elkaar support gaven. Het aantal participanten is misschien klein, maar de impact bleek groot. Een vrijplaats waar mensen met een homoseksuele geaardheid elkaar sterker maken. Familie en vrienden komen soms mee. Emancipatie? Dat doen ze zelf!

Kortom, de westerse wereld, mijzelf inbegrepen, is soms verblind door zijn eigen idealen. Homorechten zijn mensenrechten en die worden bruut geschonden. De gezondheid van mensen staat op het spel. Homo-emancipatie is van groot belang. Maar we willen zo snel resultaat boeken, dat het verkeerde concurrentie en leugens in de hand werkt. Emancipatie kost tijd. In Nederland moeten we het lef hebben om onze eigen normen even opzij zetten om Afrikanen hun eigen manier te laten vinden om te werken aan een duurzame toekomst met gelijke kansen voor iedereen.

Marc van de Giessen vertrok in 2005 met zijn partner naar Kenia. De katholiek theoloog en sociaal ondernemer startte een trainingsprogramma dat toegang biedt tot de arbeidsmarkt voor jongvolwassenen met een zorgtaak. In 2010 werd hij interim directeur van het HIV preventie programma in Kisumu, de derde stad van Kenia, dat HIV-verspreiding onder risicogroepen aanpakt. Dit is een controversieel programma omdat het egoversterkende programma’s voor homojongeren verzorgt. Dit artikel verscheen eerder in De Linker Wang.

Foto: Anti-homo demonstratie verenigt moslims en christenen in Mombasa, de tweede stad van Kenia (credit: BBC World Service)