Kan techniek stimuleren dat mensen de juiste keuze maken zonder hen daartoe te dwingen? Ja, leert de zware sleutelhanger in hotels.
Tussen individuele keuzevrijheid en sturing door de overheid bestaat altijd een zekere spanning. Het Wetenschappelijk Bureau van GroenLinks en de GroenLinks Academie verkennen een ‘derde weg’ met een lezingencyclus over ‘vrijzinnig paternalisme’. Emeritus hoogleraar filosofie Hans Achterhuis sprak op de laatste discussieavond van de cyclus over de mogelijkheid techniek in te zetten bij het stimuleren van mensen om de moreel juiste keuze te maken zonder hen daartoe te dwingen. Vrijzinnigheid en moralisme hoeven dus niet tegenover elkaar te staan.
Neutrale techniek bestaat niet
Het klinkt raar: techniek die mensen stimuleert de juiste keuze te maken. Is techniek niet gewoon een neutraal middel? Achterhuis: “Er is een common sense opvatting over techniek die stelt: mensen hebben een bepaald doel en technische middelen kunnen helpen om dat doel tebereiken. Dat is ook de mening van de Amerikaanse National Rifle Association: guns don’t kill people, people kill people.” Maar volgens Achterhuis is de relatie tussen de mens en de techniek veel complexer. Apparaten hebben invloed op de keuzes die we maken: “Neem de zware bal die aan hotelsleutels hangt. Je kunt die sleutel met zo’n bal in je zak niet makkelijk vergeten.” En zo word je eraan herinnerd om de sleutel in te leveren. De zware sleutelhanger doet als het ware een beroep op je.
Achterhuis noemt nog een ander voorbeeld: dat van de Amsterdamse metro, die werd ontworpen in de jaren zestig. Achterhuis: “Die metro had geen toegangspoortjes. Het was een algemene opvatting in die tijd dat mensen zelf vrij en zelfstandig moesten bepalen hoe ze wilden reizen. Men zette zich af tegen het paternalisme van de jaren vijftig. Er ontstonden grote problemen in de metro: veel vandalisme, veel mensen reden zwart. De zaak werd onhoudbaar. Er deden allerlei verhalen de ronde over de verloedering van de Amsterdamse moraal. Daarom werden erop scholen grote campagnes gevoerd om jongeren te wijzen op hun eigen verantwoordelijkheid. Dit leverde bitter weinig op. Toen werden er simpele toegangspoortjes neergezet. Het zwartrijden nam af van 35 naar 15 procent. Was het ontwerp van de metro van begin af aan anders geweest, dan was in Amsterdam niet zo gesproken over de verloedering van de moraal in de stad.”
Het is dus mogelijk technische middelen in te zetten om mensen de juiste keuze te laten nemen. Maar beperkt de inzet van technische middelen de vrijheid van mensen niet te veel? Achterhuis: “De dwingendheid van de middelen verschilt: soms zijn ze meer en soms minder dwingend. Die zware sleutelhanger bijvoorbeeld is niet dwingend: je kunt de bal gewoon losmaken.”
Vrijheid is hoe je omgaat met sociale druk
Sterker nog, we kunnen ons, volgens Achterhuis, door inzet van techniek vrijer gaan voelen. Hij noemt het voorbeeld van een snelheidsbegrenzer. “In een Tilburgse wijk is met een snelheidsbegrenzer geëxperimenteerd. Na het experiment bleken mensen zeer tevreden. Er ontstond een andere levenshouding: mensen voelden zich vrij. Men had niet meer de behoefte om steeds te proberen net even wat sneller te rijden. Ze waren echter niet vrij in de zin dat hun autonomie niet begrensd werd. Maar mensen hebben altijd te maken met technische of sociale druk. Vrijheid is de vraag hoe je omgaat met die gegevens. Gehouden aan dertig kilometer per uur hadden mensen een vrijer levensgevoel.’
Reacties (15)
Dat voorbeeld van die sleutelhanger is natuurlijk van Bruno Latour :)
Leuk om weer eens wat van Hans te horen.
Wat ik hier nog wel een beetje mis, is de reden, waarom mensen zich vrijer voelden. Volgens mijn onderbuik heeft dat te maken met een gebrek aan concurrentie: niemand kan harder dan dertig; er is geen reden om harder te willen rijden, de buurman kan je ook niet proberen te imponeren door harder te gaan rijden, er ontstaat geen concurrentie, waarbij mensen gestrest worden om altijd maar beter, harder, sneller dan de concurrent te zijn. Maar misschien hoeven we daar niet over te filosoferen, want de constatering, dat mensen zich vrijer voelden, is ook waar zonder de reden te weten.
“bij het stimuleren van mensen om de moreel juiste keuze te maken zonder”
Bah.
” mensen voelden zich vrij ”
net als onveiligheid is vrijheid nu ook al slechts een gevoel geworden. Ik krijg een beetje de kriebels van deze lui.
Je zou kunnen beredeneren dat mensen enerzijds de intentie hebben om zich aan de snelheidslimiet te houden maar anderzijds worden verleid om harder te rijden. Zo ben je misschien van nature geneigd om harder te willen rijden of mogelijk nodigt de auto daartoe uit. Door een snelheidsbegrenzer kan je de rijder ondersteunen om te ontsnappen aan deze obstakels wat mogelijk een vrijer gevoel oplevert.
Ha, de “dictatuur van de technologie”?
Leuke voorbeelden. Met iets te weinig aandacht voor de valkuilen, ofwel de onverwachte effecten. Met die sleutelhanger kan een geïrriteerde hotelgast de onbeschofte receptionist een gevoelige tik geven. In het wijkje waar iedereen zich aan de maximiumsnelheid houdt, kunnen meer ongelukken gebeuren omdat autobestuurders, wandelaars en spelende kinderen minder opletten omdat ze zich veilig voelen.
Op de denktank The Edge filosofeert men dit jaar
over de vraag “welk wetenschappelijk concept kan onze cognitieve gereedschapkist verbeteren”?
Ene Donald Rushkoff zegt dat elke technologie een ingebakken afwijking heeft. Bij het invoeren of toepassen van een technologische oplossingen, moeten wa daar goed over nadenken.
Anders gezegd: de keuze voor een bepaalde technologische oplossing vraagt veel meer van ons denkvermogen, dan meestal bij korte termijnoplossingen wordt ingezet.
Bij het voorbeeld van de snelheidsbegrenzer is het aardig te zien dat dus wel wordt nagedacht over het element keuzevrijheid en vervolgens eventuele beprekingen voor lief te nemen. Dat kan een prima keuze zijn.
Verandert gedrag daardoor? Niet echt. Van degenen die slaafs het gewenste gedrag tonen en braaf door de wijk sukkelen, kunnen we zeggen dat die slaafsheid wijst op onnadenkende mensen die geen keuzes willen/kunnen maken.
En van degenen die dat stukje traject ontwijken, door een ander route te nemen, kunnen we zeggen dat de technische oplossing bij deze groep het doel heeft gemist en tot ellende in naburige wijken leidt.
Uiteindelijk is er maar een echte oplossing: er zal iets moeten veranderen aan onze cognitieve gereedschapskist.
Vreselijk he, al die moreel juiste keuzes, die ons op worden gedrongen. Niet moorden, geen kinderen verkrachten, niet stelen. Bah, al die vieze moraal ridders….
[/satire]
Vrijheid is trouwens een gevoel, Kareltje. Je kunt het niet vast pakken en is dus geen object. Je kunt het eventueel ook een idee noemen, maar dat helpt niet om het woord beter te begrijpen.
Je laatste zin is een eervolle vermelding bij de blogparels verkiezing waard.
@5:
Ik zou eerder zeggen, dat dat de mensen zijn, die nadenken. We kunnen iig met zekerheid zeggen, dat zij de regels kennen en dat zij er voor kiezen zich aan de gezamenlijk afgesproken regels te houden. Dat zijn de mensen, die zich nu ook al aan de regels houden en niet proberen daar onderuit te komen. Dat zijn de mensen, die regels op democratische wijze proberen te veranderen als ze het er niet mee eens zijn, in plaats van de regels aan hun laars te lappen.
Aan de andere kant kan het ook goed zijn om soms tegen regels te zondigen, om op die manier een regelwijziging af te dwingen, maar dat gebeurt dan niet door een regel te ontwijken en te proberen de wettige sanctie op overtreding te ontlopen. Dan rijdt je dus m.a.w. bewust te hard door die wijk om een proefproces te ontlokken, bijvoorbeeld, om op die manier de snelheidsbeperking weg te krijgen. Een andere route nemen om daar te hard te kunnen blijven rijden is gewoon asociaal en egoïstisch gedrag.
@6 Ga d´r nou niet op in.
Wat een onzin.
De voorbeelden betreffen een soort manipulatie (de sleutelhanger, technisch hoogstandje) en een beperking (snelheidbegrenzer). De eerste mag je kennelijk zomaar verwijderen, de tweede neem ik aan van niet (moet dus alweer wettelijke sanctie tegenover staan). Daar zit dus een groot verschil tussen.
De techniek doet natuurlijk helemaal niets zelf, maar kan worden gebruikt als dwangmiddel door de overheid om onwettig gedrag en daarmee, inderdaad, de vrijheid in te perken. Dat kan natuurlijk heel goed gaan en natuurlijk ook heel goed fout.
Dat argument van meer vrijheidsgevoel door beperking is inderdaad om jeuk van te krijgen. Zoiets als van dat negerslaven niet gewend zouden zijn aan vrijheid, en dus voor hun eigen bestwil slaaf moesten blijven. Iedereen een grijze overall, want anders krijg je sociale competitie, en daar worden mensen ongelukkig van.
Maar GC is natuurlijk wel van de klasse paternalistische socialist, dus ik kan me voorstellen dat jullie het wel wat vinden.
Oude wijn in nieuwe zakken. hadden we in de jaren negentig “incentives” vanuit de public choice theorie, nu hebben we nudges. Denk aan de vlieg in het heren toilet. Of aan het in de software industrie veel gebruikte verschijnsel dat verreweg de meeste gebruikers simpelweg de standaard instellingen (defaults) accepteren. Dus kunnen die gebruikt worden om andere doelen te bereieken. Bijv. Microsoft en zijn zoekmachine Bing. De vraag die steeds niet gesteld wordt is wie er “genudged” moet worden en waarom. Steeds zijn het gewone burgers die aan de hand moeten worden genomen om hun gedrag te veranderen. Maar wie heeft “nudge” verhalen gelezen over bankiers? Over grijpgrage managers? Moeten we politici nudgen om geen achtertjeskamer politiek te bedrijven? Ik denk dat ze en masse tegen zouden zijn. is het niet een goed idee om scholen te nudgen om hun overhead te verkleinen? ik denk dat de bestuurderskaste mordicus tegen zou zijn. Voorbeelden te over van zich misdragende elites. Maar daar is geen sprake van een noodzaak voor nudges. Waar komt dat verschil vandaan? dat lijkt mij de interessante vraag: Wie bepaald wie er genudged moet worden en waarom.
Wout, de veronderstelling dat de snelheidsmeter zoals bediscussieerd verplicht is, breng je zelf in de discussie. Het artikel spreekt over een proef, niet over regelgeving.
@10 “Maar wie heeft “nudge” verhalen gelezen over bankiers?”
Het aanpakken van de beloningsstructuur van bankiers lijkt me een zeer bekende mogelijke nudge. Het enige wat ontbreekt is een beetje creativiteit bij de ambtenaren en ruggengraat bij de politici.
@Rob, ik ben het wel eens met #wout. Hoe waarschijnlijk vind je het dat iemand vrijwillig zo’n kastje in z’n auto zet? Ik niet. Je weet maar nooit wanneer je eens een echte snelheidsovertreding moet maken.
En die sleutelhanger doet geen beroep op je, maar maakt het erg onpraktisch om de sleutel mee te nemen. Net zoals een vastgeketend telefoonboek in een telefooncel niet appelleert aan je rechtvaardigheidsgevoel, maar je gewoon belet het te stelen.
Je mag het eens zijn over het gegeven dat vrijwel niemand zo´n kastje in de auto zou willen hebben. Maar dat maakt de snelheidsbeperking als een voorbeeld voor de theorie geen `onzin´ zoals Wout stelt. Mensen kunnen zich daadwerkelijk vrijer voelen met een snelheidsbegrenzer.
@9: erg he, al die beperkende maatregelen om onwettig gedrag tegen te gaan. Ik ben daar niet per definitie tegen iig, maar ja, ik ben dan ook een paternalistische socialist, die moord en diefstal graag beperkt, en dat gaat inderdaad ten koste van de vrijheid van de moordenaar en de dief.
Als je echter een middenweg wilt zoeken, kunnen we best praten. Wij paternalistische socialisten willen ook niet iedere vrijheid beperken. Maar ik vind bijvoorbeeld wel dat we de vrijheid van misdadigers mogen beperken, als ze een misdaad hebben gepleegd.
Je bent al op de goede weg, want de voorbeelden van de negerslaaf en de grijze overall zijn 2 voorbeelden van de extremen. De negerslaven moesten slaaf blijven om de vrijheid van de slavenhouder te garanderen: vrijheidsbeperking toestaan van de een om de vrijheid van de ander te garanderen dus. De grijze overall is een voorbeeld van een algemene vrijheidsbeperking met als doel ieders vrijheid precies gelijk te maken. Geen van de 2 methodes, de eerste kapitalistische fascistische of de tweede socialistische communistische, is ideaal, en een middenweg is dus gewenst.
Over snelheidsbeperkende kastjes in auto’s heb ik geen heel erg vaststaande mening. Als mensen er grosso modo gelukkiger van worden, mag het van mij toegepast worden. Per slot van rekening is dat bij vrachtwagens al lang zo geregeld, en ken ik geen verhalen van vrachtwagenchauffeurs, die zelfmoord hebben gepleegd, omdat hun vrachtwagen niet veel harder dan 80 meer kon. Zo erg is zo’n kastje dus ook weer niet. Niet zo erg, dat je het met slavenhouderij of Pol Pot’s Cambodja hoeft te vergelijken iig.
@13: nee, dat weet je nooit, maar ik weet wel, dat je dan te laat op weg bent gegaan.